Shpresa e Shqipërisë kanë qenë dhe mbeten Shtetet e Bashkuara të Amerikës

Nuri Dragoj

Shpresa e Shqipërisë, të paktën 100 vitet e fundit, kanë qenë dhe mbeten Shtetet e Bashkuara të Amerikës. Këshillat që na kanë dhënë përfaqësuesit e këtij shteti të madh demokratik e shpirtgjerë, i cili përherë është bazuar në zgjidhjen e problemeve në të drejtën ndërkombëtare, në respektimin e të drejtave të njeriut dhe jo në zgjidhjen e çështjeve sipas preferencave dhe interesave, kanë qenë të vlefshme, vazhdojnë të jenë të tilla, ndaj ne duhet t’i vlerësojmë, t’i dëgjojmë dhe t’i zbatojmë me korrektësi ato.

Unë do të thosha se këshillat e SHBA-ve duhen zbatuar në çdo kohë, pasi, sa herë që nuk i kemi dëgjuar, kemi humbur ose kemi qenë shumë të vonuar në kohë. Kështu veproi qeveria e Enver Hoxhës, në vitet e para të pasçlirimit, e cila nuk ishte në gjendje të vlerësonte dhe përfitonte nga oferta e SHBA-ve për t’i hedhur sytë nga perëndimi dhe qeveria komuniste, kur dihet që populli, andej i ka pasur sytë përherë. Dhe dihet përfundimi. Shqipëria që duhet të ishte në Perëndim, mbeti në Lindje, për shkak të përuljes së krerëve të shtetit shqiptarë ndaj politikës fatale nën varësinë e Jugosllavisë. Aktualisht, SHBA-të po këshillojnë për t’u treguar të matura, të heqim dorë nga dhuna, pasi dhuna mund të shoqërohet me pasoja të rrezikshme për demokracinë, por nuk dëgjojnë politikanët. Edi Rama vazhdon të bëjë të kundërtën. A mund të besojmë se Edi është në gjendje të kuptojë se ngjarjet mund të marrin rrugë më të mbarë për Shqipërinë se sa këshilla amerikane? Natyrisht që jo. Por ata shohin karrigen, në radhë të parë, kur amerikanët shohin, në radhë të parë, interesin e Shqipërisë. Do të ishte mirë ta dëgjojmë, sa nuk është vonë. Nuk besoj se ka naivë të mos kuptojnë që çështjet e Dick Marty-t për nëpërkëmbjen e vlerave shqiptare në tërësi dhe ato të luftës çlirimtare të Kosovës në veçanti, janë të shkëputura nga dhuna e 21 janarit. Mbase dhe vrasjet nuk janë të shkëputura nga ky kontekst, pasi ende nuk e kemi të qartë çfarë ka ndodhur, kur dihet që vetëm shteti nuk ishte i interesuar për ngjarje të tilla.

Mesazhet e dhëna nga Ambasadori i SHBA-ve, në Tiranë, Alexander Arvizu, drejtuar politikës shqiptare, duket se nuk janë kuptuar. Aq më tepër, që ato u përforcuan nga nëpunësi i lartë i Departamentit të Shtetit Amerikan, Thomas Kantrimen, i cili u shpreh qartë se pushteti nuk merret me dhunë në rrugë, as me demonstratë, por me zgjedhje të lira dhe të ndershme, të cilat arrihen duke debatuar në Parlament dhe duke miratuar atë legjislacion të nevojshëm në dobi të realizimit të zgjedhjeve, sipas standardeve europiane.

Ambasadori amerikan, dje i ka dorëzuar policisë së shtetit raportin e ekspertëve për 21 janarin. Ai përsëriti thirrjen për hetim gjithëpërfshirës, të pavarur dhe pa ndërhyrje të jashtme lidhur me ngjarjet e 21 janarit ku mbetën të vrarë katër demonstrues. “Shumë herë kemi theksuar që hetimi të jetë i gjithanshëm dhe i pavarur. Hetimi duhet të përfshijë të gjitha fazat, duke filluar nga organizatorët, protestuesit si dhe nga ato që qëlluan duke çuar në vdekjen e 4 demonstruesve. Hetimi të vazhdojë të çohet pa ndërhyrje të jashtme që të evitohet përsëritja e ngjarjeve të tilla”, ka venë në dukje ai.

Sipas numrit një të ambasadës së SHBA-ve,“Policia e Shtetit pati një plan operacional të mirëzhvilluar për një demonstratë që do zhvillohej dhe ekzekutuan planin operacional më së miri”. Më tej shtoi:“Gjatë dhunës ekstreme Burgaj inicioni masa të jashtëzakonshme që të mbante në kontroll situatën, duke pasur parasysh burimet shumë të kufizuara. Policia në pjesën më të madhe ishte e pambrojtur. Ata qëndruan pa lëvizur duke u goditur nga gurë, shkopinj e bomba molotov. Ata qëndruan përballë këtyre sulmeve duke zbatuar urdhrat. Dhe nuk u hakmorën kur u sulmuan”. Ndaj dhe autorët e dhunës duhet të ndëshkohen. Pra, kreu i ambasadës amerikane, ia lë çdo gjë në dorë drejtësisë. Përse të mos presë Edi Rama të mësojë verdiktin e saj dhe më pas të diskutojmë?

Të habit fakti se si nuk thonë një fjalë deputetët e kësaj partie të madhe opozitare, parti me eksperiencë në dy dekada, por gati të gjithë i janë nënshtruar mendimit të njëshit. Sot, duhet patjetër të shkundemi nga kjo përgjumje apo, më mirë të themi, drogimi prej nevojës së ngutshme për pushtet dhe të shohim interesat kombëtare.

Përse, bie fjala, opozita nuk thotë asgjë për deklarimet antishqiptare të konsullit grek për “Korçën greke” apo për ndërrimin e kombësisë në masë, me vendime gjykate nga shqiptare në greke, një ndërrim artificial i origjinës, i cili është jo vetëm i turpshëm, por dhe me rrezik për integritetin territorial të vendit? Mos vallë, këshilla amerikane për të hequr dorë nga dhuna ka të bëjë dhe me këtë çështje?

Të shmangim përpjekjet për helenizimin e Vorio-Epirit

 Kohët e fundit, vihet re një invazion i teorisë se “shqiptarët duhet të ndërrojnë fenë, të kthehen në të krishterë”, çka është fyerje për besimin e shumicës së qytetarëve. Dhe kjo bëhet në një kohë që fetë në Shqipëri jetojnë në harmoni. Një politikë e tillë favorizon veprimet arrogante të fqinjit jugor, në ushtrimin e presionit për ndërrimin e fesë, shumë emigrantëve shqiptarë, që shkojnë në Greqi për nevoja ekonomike. Tashmë një gjë të tillë po e bën dhe brenda Shqipërisë, natyrisht, duke u “ndihmuar” edhe nga vet ne. Ky fenomen nuk është i ri. Ndaj dhe Edit Durham, dikur, thoshte se “shqiptari, edhe kur duket se u nënshtrohet rrethanave, e bën këtë për t’i detyruar rrethanat t’i binden atij”.¹ Me të drejtë, Baleta, pluralizmin e sotëm fetar në Shqipëri, e cilëson: një stoli e çmuar kombëtare. Ai thotë: “Njëfetaria që mbrojnë me fanatizëm kombet dhe shtetet fqinje, në të cilët intoleranca fetare është shumë më e përhapur, frymëzon e paragjykon deri edhe politikën shtetërore”.²

Ish-Kryeministri i Greqisë, në vitet ‘20 të shekullit të kaluar, ka deklaruar në Lidhjen e Kombeve se “ortodoksët e Shqipërisë së Jugut janë grekë, por të turqizuar dhe të shqiptarizuar në gjuhë”.³

Përpjekjet për të marrë jugun e Shqipërisë, “Vorio-Epirin”, nuk kanë reshtur për asnjë çast. Në vitin 1946, në SHBA, “kryeprifti” grek, Diamantinos, pas një turi antishqiptar, ku kërkonte të bindte amerikanët se të gjithë ortodoksët, në jugun e Shqipërisë, janë grekë, mundi të miratojë në Senat një rezolutë famëkeqe të quajtur Rezoluta Peper (sipas emrit të senatorit që e paraqiti), sipas së cilës, “Vorio-Epiri” t’i aneksohej Greqisë. Departamenti i Shtetit nuk e miratoi këtë rezolutë.⁴

Presidenti amerikan, Willson, shpëton Shqipërinë në Konferencën e Versajës 1919

Shqipëria mund të ishte copëtuar dhe gjatë shtrimit të çështjes së Adriatikut, ku ndesheshin interesat serbe me ato italiane, por dhe më gjerë. Por ishte Willson ai që shpëtoi çështjen shqiptare, pasi e përjashtoi atë nga “Çështja e Adriatikut” dhe problemet u lanë të zgjidheshin në Konferencën e Ambasadorëve, më 1921.

Kryeministri grek, Venizellos, në prag të Konferencës së Paqes, të vitit 1919, kishte rënë në ujdi me Fuqitë e Mëdha, për aneksimin e trojeve shqiptare në favor të Greqisë, duke mos e parë problemin nën prizmin etnik. Përfaqësuesi britanik dhe ai francez, e shihnin aneksimin e Shqipërisë së Jugut, nga Greqia, si domosdoshmëri ushtarako-strategjike, sa në favor të saj, po aq dhe në favor të aleatëve.⁵

Memorandumi i qeverisë së Durrësit, dërguar Konferencës së Paqes, vinte në dukje se Shqipëria nuk renditej në anën e të mundurve, por u ndodh e përfshirë nga lufta, për shkak të shkeljes së neutralitetit, garantuar prej Fuqive të Mëdha. Me anë të këtij dokumenti kërkohej rikthimi i tokave shqiptare, sipas vendimeve të 1913-ës, por dhe ndryshimi i vendimeve të Kongresit të Berlinit, 1878, dhe vetë Konferencës së Londrës, që lanë jashtë kufijve të Shqipërisë një numër popullsie shumë më të madh se ai që mbeti brenda saj. Sipas këtij dokumenti, kërkohen “... territoret që përbëjnë Shqipërinë etnike dhe historike”, pasi vetëm në këtë mënyrë: “... ndreqen padrejtësitë e së kaluarës dhe hidhen themelet e një paqeje të qëndrueshme në Gadishullin Ballkanik”.⁶

Më 12 shkurt 1919, delegacioni i qeverisë së Durrësit, i dërgon një memorandum Konferencës së Paqes në Paris. Ky dokument u paraqit në Konferencë, më 24 shkurt 1919. Memorandumi kërkonte rikthimin e trojeve shqiptare, dhënë padrejtësisht Greqisë, nga Konferenca e Londrës 1913. Për Çamërinë, ata shkruajnë: “Kjo krahinë që quhet Çamëri, dhe që shtrihet në thellësi prej 30 deri në 40 km, para Luftës Ballkanike përfshinte një popullsi të përgjithshme prej 63 mijë frymësh, nga të cilët 40 mijë shqiptarë myslimanë, 14 mijë shqiptarë të krishterë dhe 9 mijë banorë grekë ose që flasin greqisht në familje”.⁷

Kryetari i qeverisë së Durrësit, Turhan Pasha, më 7 mars 1919, i paraqet një kërkesë për plebishit, kryetarit të Konferencës së Paqes, Paris, Zhorzh Klemanso. Por, ai propozon që “... më parë, t’i jepet e drejta qeverisë amerikane, për të pushtuar dhe administruar për një ose dy vjet, territoret e rivendikuara prej nesh. Për dijeni, Çamërinë, të pushtuar nga grekët dhe territoret në veri dhe në lindje të shtetit shqiptar”.⁸ Kjo kërkesë bëhej për shkak se, presioni ndaj shqiptarëve, për të pranuar hegjemoninë greke, ishte shumë i madh. Ndaj ai shton: “Masakrat dhe zjarret që kanë shpopulluar krahinat e Shqipërisë së Jugut (“Epirin e Veriut”), njihen botërisht. Ato synonin detyrimin e një numri të madh të bashkëqytetarëve tanë, që të linin atdheun, për të kaluar, kështu, shumicën në anën e grekëve”.⁹

Kristo Dako, kryetar i Partisë Kombëtare Shqiptare në SHBA, në 13 mars 1919, u drejtohet presidentëve U. Willson dhe ZH. Klemanso, Paris, si edhe përfaqësuesve të Fuqive të Mëdha aleate, “...për të insistuar mbi restaurimin e shtetit sovran shqiptar, restaurimin e bashkësisë së saj kombëtare mbi baza etnografike, duke përfshirë brenda kufijve Kosovën dhe Çamërinë, që padrejtësisht u shkëputën prej Shqipërisë nga Konferenca e Londrës, më 1913”.¹⁰

Por, Konferenca e Paqes ngarkoi një komision për të shqyrtuar kërkesat greke, i cili zhvilloi debate nga 12 shkurti, deri më 21 mars 1919, në 12 seanca. Kryetari i seancës, francezi Jules Cambon, u duk që ishte hapur në krahun grek, kur deklaroi se “Kisha është ajo që përcakton kombësinë”. Por ai u kundërshtua prej delegatit amerikan, Day, i cili nuk mund të pranonte “zgjidhjen e propozuar sipas Venezellos për kufijtë”, sepse, në fakt, “... ato nuk përkojnë me kufijtë etnikë”. Në krah të tij u ndodh edhe përfaqësuesi italian, De Martino, i cili tha: “Kombësia shqiptare nuk mund të përcaktohet lehtë. Feja aty nuk është një element përcaktues. Ka në veri katolikë që janë shqiptarë të mirë, sikurse ka në jug të fesë ortodokse”. Aty u argumentua se edhe Konferenca e Londrës e përjashtoi kriterin fetar dhe vuri në plan të parë kriterin e gjuhës, në caktimin e kufijve. Francezi Larche mbështeti çështjen greke, por edhe ky u kundërshtua nga kolonel Castoldi, sipas të cilit, “... qeveria epirote nuk ka qenë asnjëherë shprehje e vullnetit popullor”.¹¹

Amerikani Day, në vijim theksoi: “Në veri të Shqipërisë, shumica dërmuese flasin shqip, kurse në jug, ka 35 mijë grekë, prandaj të mos i jepet Greqisë!”.

Rol mjaft pozitiv, për fatet e vendit tonë, ka luajtur amerikani Charles Telford Erickson. Ai ishte 12 vjet me misionin në Shqipëri dhe 14 vjet si i pavarur. Në vitet 1920­1921, ka qenë komisioner special për Shqipërinë, në SHBA, dhe në vitet 1922-1923, ka asistuar pranë stafit të American Legation, po në Shqipëri. Gjatë kësaj periudhe, ai ka dërguar një sërë letrash dhe ka biseduar edhe vetë me presidentë, senatorë dhe të tjerë persona me rëndësi në SHBA, mbi historinë, kulturën dhe, mbi të gjitha, për situatën politike në Shqipëri.

Çështja shqiptare u paraqit përpara Komitetit të Marrëdhënieve me Jashtë, të Senatit të Shteteve të Bashkuara, në vitin 1919. Kërkesa u lexua nga Senatori Henry Kobot Lodge, shef i komitetit të marrëdhënieve me jashtë të Senatit. Ajo u përcoll nga konsulli kombëtar shqiptar në Amerikë, pasi ishte hartuar prej delegacionit shqiptar. Komisioni shqiptar, i përbërë nga C. T Erickson,

C. A Çekrezi dhe Kristo A. Dako, u paraqit përpara Komitetit të Marrëdhënieve me Jashtë, më 2 shtator 1919.

Erickson iu drejtua zotërinjve të komitetit, se kërkonte të ndalej gjerë e gjatë për problemin shqiptar, pasi ai ishte kyçi i të gjithë situatës në Ballkan. Midis të tjerave, ai tha: “Si ekspert, së pari kam studiuar çështjen dhe së dyti dëshiroj të dëshmoj, se shqiptarët, të zhytur në morinë e pushtimeve të huaja, vandale dhe barbare, siç ishin hungarezët, romakët, bizantinët, serbët, bullgarët, turqit, i bënë ata të ruanin gjuhën, traditën, idetë dhe karakterin etnik. Duhet pranuar që kërkesat e shqiptarëve janë, njëkohësisht, edhe një protestë ndaj racizmit. Bota e qytetëruar duhet të kërkojë falje për zhdukjet masive të fshatrave shqiptare, në prag të fillimit të Luftës i Botërore. Ajo u bë shkak për dëbimin e popullsisë vendëse dhe zuri tokat e tyre. Kjo u pasua me një propagandë të tmerrshme, e cila ka favorizuar diskriminimin e popullit shqiptar, nxitur urrejtjen kundër “barbarëve” dhe “banditëve”...”.¹²

Ky burrë shteti, i tha komisionit, në mënyrë të prerë, se duhet të kuptonin rëndësinë që paraqiste kërkesa e bërë, ku tregohet se fati i Shqipërisë ka qenë në balancë, përpara Konferencës së Paqes. “Kjo është mundësia e parë dhe e fundit, që ne mund të paraqesim rastin tonë përpara këtij komisioni, me meritat e veta. Delegacionit shqiptar nuk iu dha kurrë një mundësi të paraqitej përpara ndonjë komisioni, si një delegacion më vete, për të shprehur situatën politike, të cilën ishin duke e kapërcyer shqiptarët në Konferencën e Paqes^”13

Në këtë opsion, Erickson ndërpritet prej senatorit Moses, lidhur me disa shpjegime që shprehen nëpërmjet dialogut të zhvilluar në Komisionin e Jashtëm të Senatit Amerikan. Ai i shpjegon atij, me hollësi, situatën reale. Sqaron se qeveria shqiptare, me seli në Durrës, nuk ka funksionuar si duhet, për shkak se Shqipëria ishte e pushtuar në tërësi nga ushtritë italiane, franceze dhe angleze dhe disa territore nga Greqia dhe Serbia. Territori i Shqipërisë ishte ndarë prej këtyre fuqive. Italia do të kishte nën mbikëqyrje të plotë Vlorën, ishullin e Sazanit dhe të gjitha territoret, të shtrira përafërsisht ndërmjet lumit Vjosë, në veri, dhe në lindje e jug nga krahina e Himarës. Në këtë mënyrë, Italia i merr shtetit shqiptar një pjesë të autonomisë së tij, duke e bërë, atë, neutralizues. Natyrisht, për këtë ka pasur mbështetjen e Francës, Britanisë së Madhe dhe Rusisë. Qëllimi është për të copëtuar krahinat e veriut dhe të jugut të Shqipërisë, ndërmjet Serbisë, Malit të Zi dhe Greqisë.

Marrëveshja Tittoni-Venizellos, 29 korrik 1919, vendosi që Greqia të mbështeste kërkesat e Italisë në Vlorë e Hinderland, dhe, gjithashtu, kërkesën e saj për të qenë protektore e qeverisë myslimane shqiptare. Në këmbim të saj, Italia i jepte Greqisë pjesën jugore të Shqipërisë, ose “Vorio-Epirin”, siç e quanin grekët. Por Italia kërkonte edhe një pjesë të Sazanit, me qira, për 50 vjet, e cila do të konsiderohej e lirë. Në shtypin grek, kjo u konsiderua si një arritje e madhe e politikës greke.¹⁴

Venizellos u përpoq të bindë konferencën, se nuk duhet të jetë gjuha kriter. Faktin që ushtrohej presion, ndaj shqipfolësve, për të mos dalë në prani të të huajve, Venizellos e shtrembëron duke thënë se, meqenëse kombësia nxirrej nga gjuha (sipas Komisionit të Kufirit), gratë që flisnin vetëm shqip, por që nuk e konsideronin veten shqiptare, fshiheshin në shtëpitë e tyre për t’u shpëtuar pyetjeve të komisionit”. Kështu, ai del plotësisht zbuluar në qëllimin e vet, pasi kur gratë flasin shqip, do të thotë se e gjithë familja flet shqip. Burrat flasin gjuhë të tjera edhe për shkak të kurbetit. Venizellos përpiqet të numërojë edhe shkollat greke, në një kohë që dihet se ato janë hapur me dhunë, nën kujdesin e Perandorisë Osmane dhe Patrikanës së Stambollit. Sipas të dhënave të vitit 1878, në tre sanxhaqet: Vlorë, Berat, Gjirokastër, kishte 80 shkolla turke dhe 163 shkolla greke, por ende asnjë shkollë shqipe.¹⁵

Shoqëria kulturore e shqiptarëve të Rumanisë, në një letër drejtuar Konferencës së Paqes, nënvizonte: “Në Shqipërinë e Jugut ka vetëm shqiptarë. Edhe gurët flasin shqip në ato vise”.¹⁶

Delegati shqiptar, në Konferencën e Paqes në Paris, Dr. Turtulli, deklaroi: “Dihet, botërisht, se në trevat që grekët quajnë “Epiri i Veriut”,– kurse ne e quajmë Shqipëria e Jugut, – nuk ka asnjë grek. Unë jam prej Korçe, ku kam ushtruar mjekësinë. Jam një burrë plak dhe i ndershëm. Unë shpall këtu, në mënyrë të preme, se nuk ka asnjë banor grek, as në qytet dhe as në rrethin e Korçës. Grekët quajnë grekë, ata të fesë ortodokse. Unë jam ortodoks, por nuk jam grek. Bullgarët dhe serbët janë ortodoksë, por nuk janë grekë. Shkollat greke janë, vërtet, shkolla ortodokse shqiptare. Ngjarjet e vitit 1914, të cilat propaganda greke i paraqiti si kryengritje të popullit të Shqipërisë së Jugut për t’u bashkuar me Greqinë, u provokuan dhe u drejtuan nga oficerë grekë. Ata përdorën si mjet andartët e Kretës dhe ushtarët grekë, që nuk kishin hequr as uniformat e tyre”.¹⁷

Patriotët shqiptarë e shihnin rrezikun fare afër dhe reagonin me aq forcë sa kishin, por prej tyre dihej fakti, që vendimet merreshin nga të mëdhenjtë. Mithat Frashëri, si delegat i shoqërisë Panshqiptare “Vatra”, në SHBA, më 30 tetor 1919, ka deklaruar: “Ata që mbajnë në duar fatet e popujve dhe që në këtë çast kanë zënë vend në Konferencën e Paqes në Paris, duhet të binden, se kurrë paqja dhe qetësia nuk mund të vendosen në Ballkan, në rast se nuk do të pranohen kërkesat e shqiptarëve”.¹⁸

Në memorien drejtuar Presidentit amerikan Willson, ku i shpjegon përpjekjet e disa Fuqive të Mëdha për copëtimin e Shqipërisë, në vijueshmëri, sidomos në vitet 1878, 1913 dhe sërish më 1919, i kërkon ndihmë, si një fuqi jo e interesuar në Ballkan, për të shpëtuar Shqipërinë prej kthetrave të shovinistëve fqinjë. Ne mendojmë, - shkruan ai,- se Republika e madhe amerikane do të kryente një shërbim të jashtëzakonshëm për njerëzimin, duke realizuar këtë mision”.¹⁹

Referencat

1. Abdi Baleta, “Shqiptarët përballë shovinizmit serbo-grek”, Tiranë

1995.f.54

2. Po aty, f.55

3. Po aty, f.67

4. A.Baleta, diskutim në Parlament, 2 shkurt 1992

5. Arben Puto, “Çështja shqiptare në aktet ndërkombëtare pas Luftës

I Botërore”, vëll.III, Tiranë 2001, f.177

6. A.Puto, “Historia…”, vepër e cituar f.276

7. AQSH. F. 251. V. 1919. D. 10. f.27-37

8. AQSH. F. 251. V. 1919. D. 14. f. 22

9. Po aty

10. AQSH. F.30. V. 1919. D. 7 F.18, Dokumente për Çamërinë, 1912-

1939

11. Historia e Popullit Shqiptar f. 462

12. Greqia dhe Kriza Botërore. Politika Italiane në Lindje, Paris 1926, f,

1. Bulevardi Saint – German (frëngjisht )

13. Driault et Lhëritier “Historia diplomatike de la Grece. Vol.V, f.347.

T. Zavalani, vepër e cituar.

572 Nuri Dragoj

14. Muni Çami, “Lufta çlirimtare antiimperialiste e popullit shqiptar

në vitet 1918-1920”, f. 93-94

15. Georges Castellam, “Histori e Ballkanit”, botim shqip, f.380

16. Myslim Islami, “Histori e Tjetërsuar”, Tiranë 2005 f.311

17. Uran Butka, “Elita Shqiptare”, Tiranë 2008, f. 169

18. Po aty

19. Po aty