e martë, 9 korrik 2013

Anarkia, pasiguria dhe lufta

                                                        Anarkia, pasiguria dhe lufta

  Studim nga Alban Daci
 
Mungesa e qeverisë është, pikërisht, prova e parë dhe themelore që dallon sistemin politik ndërkombëtar modern. Tradita politiko-juridike që e shoqëron, njeh pikërisht këtë diferencë që ndërtohet mes politikës së brendshme dhe politikës ndërkombëtare: nga një mjedis  social në të cilën një agjenci e pajisur me monopolin e përdorimit të forcës legjitime furnizon siguri (dhe mirëqenie) në këmbim të hyrjeve fiskale dhe një mjedis në të cilin, në të kundërt, mungesa e një agjencie e pajisur me një pushtet ndëshkon të gjithë subjektet që të garantojnë vetë të njëjtat të mira- megjithëse jo domosdoshmërish vetëm, si provë janë ripërsëritja e njëpasnjëshme e aleancave.  
Në mungesë të një qeverie botërore, çdo subjekt do të ishte i detyruar të kishte kujdes për veten e tij. Kjo tradicionalisht përcaktohet anarki internacionale.
Referuar politikës ndërkombëtare, para së gjithash, fjala anarki nuk konservon të njëjtin kuptim që mban në gjuhën e përgjithshme.  Nga njëra anë, ndërsa kjo e fundit tenton të ngatërroj mungesën e një qeverie jo të qëndrueshme, ose kaosin, anarki internacionale do të thotë gjëja e parë, por jo (domosdoshmërish) e dyta. 
Sistemi politik është pa qeveri, por jo për këtë arsye (gjithmonë) i shthurur: përkundrazi problemi kryesor i teorisë së Marrëdhënieve Ndërkombëtare është përcaktimi se si është e mundur dhe në cilat kushte mbahet rendi, pavarësisht anarkisë. Nga ana tjetër, megjithëse kultura politike dhe juridike bashkëkohore është mësuar të shikojë tek anarkia një problem ose, të paktën, një dobësi përbërëse të mjedisit ndërkombëtar përballë atij të brendshëm, është mirë të kujtojmë që ajo është vëzhguar gjatë në mënyrë të kundërt, si një provë e pluralizmit dhe e lirisë së Evropës në kundërshtim me «despotizmin aziatik» dhe, më konkretisht, në spektrin e «monarkisë universale» dhe të rënies në modelin e kaluar të bashkëjetesës ndërkombëtare.
Ndarja e vetë kontinentit në shtete me konkurrencë mes tyre ka mundur të jetë i konsideruar si një ndër sekretet e «mrekullisë evropiane»[1], qoftë edhe për shkas, sepse ka ofruar tek rivalët mundësinë që të përmirësojnë në mënyrë të vazhdueshme pikërisht efikasitetin politik, ekonomik dhe ushtarak, qoftë për mbrojtjen e kufijve që kanë prokuruar tek minoritetet, si dhe mendimin ndryshe që arratiset nga një shtet drejt një tjetri.
Po çfarë sjell, pikërisht, të ndodhesh në një mjedis pa qeveri?  Në traditën politike evropiane, kjo pyetje rikërkon në mënyrë të paevitueshme paraqitjen e  «gjendjes të natyrës» ofruar nga Thomas Hobbes në mesin e Gjashtëqindës, mbi grumbullimin e eksperiencës bashkëkohore të luftës civile angleze.  Duke dënuar të gjithë subjektet në vetëmbrojtje, mungesa e një autoriteti, ku mund të drejtohesh për t’u mbrojtur, promovuar ose për të rivendosur pikërisht të drejtat, dënon çdo kënd të shqetësohet nga qëllimet e të tjerëve. Ndërsa mungesa e një organi (si ai juridik) në gjendje për të garantuar kënaqjen e premtimeve (përfshi ato të bëra nga më të fortit tek më të dobëtit) dhe furnizimin e interpretimit autentik të përmbajtjes së tyre bën që qëllimet e të tjerëve mund të shikohen gjithmonë si të dyshimta ose, më keq, të jenë krejtësisht të keqkuptueshëm.
Anarkia ndërkombëtare përkulet drejt atij kushti që teoria bashkëkohore e marrëdhënieve ndërkombëtare e përcakton «Dilema e sigurisë»[2]. Edhe kur askush mes shteteve nuk ka qëllime për të sulmuar të tjerët, ata mund të vazhdojnë të druhen se qëllime të tillë nuk janë ose janë të destinuara të qëndrojnë jo paqësore dhe, prandaj, mund të ndjehen të detyruar të grumbullojnë përpara në kohë fuqi (për shembull armë dhe aleatë) për mbrojtje.
Në ndryshim me organizimin e brendshëm, ku monopoli i përdorimit të dhunës legjitime nga ana e Shtetit detyron të gjithë subjektet e tjera të maten në mënyrë paqësore, duke deklaruar të gjitha format e tjera të dhunës në kategori të paligjshme (si dhuna private, terrorizmi etj.), mungesa e një agjencie të ngjashme në sistemin ndërkombëtar legjitimon përdorimin e forcës nga ana e shteteve, pak a shumë në emër të parimit (principit) të vetëmbrojtjes.
Shkaku themelor i luftës është mungesa e një qeverie ndërkombëtare; me fjalë të tjera, anarkia e shteteve sovrane (...). Luftërat janë bërë  për arsye nga më të ndryshme (...). Por të gjitha arsyet e veçanta të luftës veprojnë brenda kontestit të anarkisë ndërkombëtare dhe të frikës hobbsi-ane[3].
Janë tri tradita të mëdha të mendimit, që kanë shoqëruar reflektimin mbi sistemin ndërkombëtar modern: Hobbes-an, Grozi-an dhe Kanti-an[4].
E para është themeluar mbi analogjinë mes anarkisë ndërkombëtare dhe çdo lloj forme tjetër anarkie: çdo radhë që mungesa e një agjencie që mund t’i drejtohej për ta mbrojtur, ka promovuar pikërisht të drejtat, që «Çdo kush do të bëj- dhe mund të bëj në mënyrë legjitime- të besojë pikërisht mbi forcën dhe mbi kapacitet e tij për të marrë masa paraprake kundër të gjithë të tjerëve[5].
Në këtë analogji vetë Hobbes, thekson, se: kurrë nuk ka pas ekzistuar një kohë, kur njerëzit e izoluar do të ishin në një gjendje lufte kundër njëri-tjetrit. Para së gjithash në të gjitha kohërat, mbretërit dhe persona të pajisur me autoritet sovran janë, për shkak të pavarësisë së tyre, në një situatë me rivalitet të vazhdueshëm dhe në situatën e gladiatorëve të vërtetë, me armët e drejtuara dhe sytë e fiksuar njëri kundër tjetrit: vlen të thuhen fortesa, garnizone dhe topa të drejtuar në kufijtë e mbretërive të tyre që kontrollojnë pa pushim vendet fqinje; ky është një qëndrim lufte[6]. Duhet të vëzhgojmë që edhe në këtë rast anarkia ndërkombëtare do të përfundonte e dënuar nga gjithë prania e dhunës.  Dhe jo vetëm, sepse lufta, të cilën kupton Hobbes-i[7] «nuk konsiston vetëm në beteja ose në aktin e të luftuarit, por në një hapësirë të kohës, ku vullneti për t’u përballur është në mënyrë suficiente e deklaruar.
 Arsyeja më e madhe qëndron në faktin, se ajo që dallon me të vërtetë politikën ndërkombëtare nga politika e brendshme nuk është përdorimi efektiv i forcës, por diversiteti i mënyrave për ta ushtruar atë[8]. Por, ndërsa në kontekstin e brendshëm çdo radhë që dikush kërcënon, ose sulmon dikë tjetër, rrezikon të përballet me sanksione të forcës politike të organizuar me qëllim që të parandalojë përdorimin privat të forcës, në kontekstin ndërkombëtar mungesa e një force të tillë detyron çdo shtet të kujdeset vetë për sigurinë e tij. 
Pikërisht në këtë nevojë, për të ndaluar një dhunë pa fund, na përcillet artikulimi i dytë i raportit mes anarkisë dhe luftës, që është edhe terreni mbi të cilin është zhvilluar tradita e dytë, ajo grozi-ane. Nga momenti që asnjë kontekst social nuk mund të mbijetojë pa kënaqur të paktën atë që Hedley Bull e ka përcaktuar si objektiv elementar, ose parësor të çdo bashkëjetese- limitimi i dhunës, mbajtja e premtimeve dhe stabilizimi i zotërimit- që nga lindja e saj edhe sistemi ndërkombëtar modern ka zhvilluar një rrjet  të veçantë institucionesh, «të nevojshëm (...) për të mbajtur sistemin- diçka veçanërisht e rëndësishme për  një shoqëri kaq dinamike dhe në ekspansion të plotë- për të arritur me ju bë ballë ndryshimeve»[9].
Në këtë rrjetë bëjnë pjesë praktikat e konferencave ndërkombëtare, një sistem diplomatik jashtëzakonisht i institucionalizuar, formalizmi i parimit të ekuilibrit, lindja dhe zhvillimi i Drejtës Ndërkombëtare.«Anarkia dhe drejta» konfirmon me vendosmëri Carl Schmitt «nuk përjashtohen domosdoshmërish»: në pikën që do të ishte «e pasaktë të thirret anarki sistemi juridik-ndërkombëtar mes shekullit XVII dhe XX, sepse ai pranonte luftën». Luftërat ndërshtetërore evropiane mes 1815-ës  dhe 1914-ës ishin në realitet procese të rregullta, të limituar nga fuqitë e mëdha neutrale, plotësisht juridike»[10].
Në qoftë se, në perspektivën Hobbsi-ane, anarkia e bën të pamundur mundësinë e luftës, në ndryshim me të parën këtu lufta mund të figurojë  si e «kundërta e parregullsisë» [ibidem]: gurre en forme, sipas ekspresionit të shënuar të juristit të Shtatëqindës Emmerich de Vattel,  qoftë në çfarë është thirrur për të zhvilluar një rol thelbësor në mbajtjen e sistemit ndërkombëtar (duke imponuar të drejtën, duke rezervuar ekuilibrin e fuqisë, duke pranuar ndryshimin)[11], qoftë në zhvillimin e këtij funksioni, është limituar në limite të sakta precize- në legjitimitet, përderisa nuk është e mundur t’iu drejtohet në qoftë se në emër të asaj që në të gjitha epokat njihet me emrin e përbashkët «kauzë e drejtë»; në përçmim, meqë objektivi social i limitimit të dhunës kërkon që të jetë shënuar limitet hapësinore dhe kohore në përplasje, për të mbrojtur të paktën neutralët dhe jo luftëtarët: në titullim, mbi të gjitha, sepse në ndryshim me gjendjen e natyrës Hobbsi-ane, vetëm pak subjekte, shtete, kanë të drejtë të luftojnë me legjitimitet.
Edhe pse lidhja thelbësore mes pranimit të luftës dhe formës së anarkisë të bashkëjetesës ndërkombëtare mund të sugjerojë dhe, periodikisht, sugjeron tentimin për t’u liruar nga e para duke kaluar të dytën. Ky tentim, që është në qendër të traditës së tretë të madhe të marrëdhënieve ndërkombëtare, ajo Kantiane- nga i famshmi “Projekt për paqen” i Kantit  (1975)- ka vazhduar të rritet në reflektimin politik, filozofik dhe juridik bashkëkohor.
Arsyetimi që qëndron në bazën e kësaj teorie është i një thjeshtësie dhe efikasiteti ekzemplar: në të njëjtën mënyrë që njerëzit në gjendjen e natyrës kanë qenë të nevojshëm para se të gjithë të hiqnin dorë nga përdorimi individual i forcës dhe pastaj atributi i forcës së të gjithëve në një pushtet të vetëm dhe i destinuar të bëhet mbajtëse e monopolit të forcës. Kështu, në shtete të rënë në gjendjen e natyrës përmes atij sistemi të raporteve të rrezikuara dhe të pa qëndrueshëm që ka qenë quajtur ekuilibri i terrorit, lipset të kryhet kalimi analog i situatës aktuale të pluralizmit të qendrave të pushtetit (situata të krahasuara me atë të oligopolit, ose patjetër në dy polarëshe dualpol, se sa në atë të tregtisë së lirë) në bazën e përqendrimit të pushtetit në një organ të ri dhe suprem që ka përballë shteteve të njëjtin monopol të forcës që ka shteti përballë individëve[12].





[1] Jones 1981.
[2] Herz 1950; Jervis 1978.
[3] Wight 1978, faqe. 101-102.
[4] Wight 1991.
[5] Hobbes 1651.
[6] ibidem, II, 13, fq. 103.
[7] ibidem, II, 13, fq. 101.
[8] Waltz 1979.
[9] Bull dhe Watson 1984.
[10] Schmitt 1950.
[11] Bull 1977.
[12] Bobbio 1997, fq. 85.