Anarkia, pasiguria dhe
lufta
Studim nga Alban Daci
Mungesa e qeverisë është,
pikërisht, prova e parë dhe themelore që dallon sistemin politik ndërkombëtar
modern. Tradita politiko-juridike që e shoqëron, njeh pikërisht këtë diferencë
që ndërtohet mes politikës së brendshme dhe politikës ndërkombëtare: nga një mjedis social në të cilën një agjenci e pajisur me
monopolin e përdorimit të forcës legjitime furnizon siguri (dhe mirëqenie) në
këmbim të hyrjeve fiskale dhe një mjedis në të cilin, në të kundërt, mungesa e
një agjencie e pajisur me një pushtet ndëshkon të gjithë subjektet që të
garantojnë vetë të njëjtat të mira- megjithëse jo domosdoshmërish vetëm, si
provë janë ripërsëritja e njëpasnjëshme e aleancave.
Në mungesë të një qeverie
botërore, çdo subjekt do të ishte i detyruar të kishte kujdes për veten e tij. Kjo
tradicionalisht përcaktohet anarki
internacionale.
Referuar politikës ndërkombëtare,
para së gjithash, fjala anarki nuk konservon të njëjtin kuptim që mban në
gjuhën e përgjithshme. Nga njëra anë,
ndërsa kjo e fundit tenton të ngatërroj mungesën e një qeverie jo të
qëndrueshme, ose kaosin, anarki internacionale do të thotë gjëja e parë, por jo
(domosdoshmërish) e dyta.
Sistemi politik është pa qeveri,
por jo për këtë arsye (gjithmonë) i shthurur: përkundrazi problemi kryesor i teorisë
së Marrëdhënieve Ndërkombëtare është përcaktimi se si është e mundur dhe në
cilat kushte mbahet rendi, pavarësisht anarkisë. Nga ana tjetër, megjithëse
kultura politike dhe juridike bashkëkohore është mësuar të shikojë tek anarkia
një problem ose, të paktën, një dobësi përbërëse të mjedisit ndërkombëtar
përballë atij të brendshëm, është mirë të kujtojmë që ajo është vëzhguar gjatë
në mënyrë të kundërt, si një provë e pluralizmit dhe e lirisë së Evropës në
kundërshtim me «despotizmin aziatik» dhe, më konkretisht, në spektrin e
«monarkisë universale» dhe të rënies në modelin e kaluar të bashkëjetesës
ndërkombëtare.
Ndarja e vetë kontinentit në
shtete me konkurrencë mes tyre ka mundur të jetë i konsideruar si një ndër
sekretet e «mrekullisë evropiane»[1],
qoftë edhe për shkas, sepse ka ofruar tek rivalët mundësinë që të përmirësojnë
në mënyrë të vazhdueshme pikërisht efikasitetin politik, ekonomik dhe ushtarak,
qoftë për mbrojtjen e kufijve që kanë prokuruar tek minoritetet, si dhe
mendimin ndryshe që arratiset nga një shtet drejt një tjetri.
Po çfarë sjell, pikërisht, të
ndodhesh në një mjedis pa qeveri? Në
traditën politike evropiane, kjo pyetje rikërkon në mënyrë të paevitueshme
paraqitjen e «gjendjes të natyrës» ofruar
nga Thomas Hobbes në mesin e Gjashtëqindës, mbi grumbullimin e eksperiencës
bashkëkohore të luftës civile angleze.
Duke dënuar të gjithë subjektet në vetëmbrojtje, mungesa e një
autoriteti, ku mund të drejtohesh për t’u mbrojtur, promovuar ose për të
rivendosur pikërisht të drejtat, dënon çdo kënd të shqetësohet nga qëllimet e
të tjerëve. Ndërsa mungesa e një organi (si ai juridik) në gjendje për të
garantuar kënaqjen e premtimeve (përfshi ato të bëra nga më të fortit tek më të
dobëtit) dhe furnizimin e interpretimit autentik të përmbajtjes së tyre bën që
qëllimet e të tjerëve mund të shikohen gjithmonë si të dyshimta ose, më keq, të
jenë krejtësisht të keqkuptueshëm.
Anarkia ndërkombëtare përkulet
drejt atij kushti që teoria bashkëkohore e marrëdhënieve ndërkombëtare e
përcakton «Dilema e sigurisë»[2].
Edhe kur askush mes shteteve nuk ka qëllime për të sulmuar të tjerët, ata mund
të vazhdojnë të druhen se qëllime të tillë nuk janë ose janë të destinuara të
qëndrojnë jo paqësore dhe, prandaj, mund të ndjehen të detyruar të grumbullojnë
përpara në kohë fuqi (për shembull armë dhe aleatë) për mbrojtje.
Në ndryshim me organizimin e
brendshëm, ku monopoli i përdorimit të dhunës legjitime nga ana e Shtetit
detyron të gjithë subjektet e tjera të maten në mënyrë paqësore, duke deklaruar
të gjitha format e tjera të dhunës në kategori të paligjshme (si dhuna private,
terrorizmi etj.), mungesa e një agjencie të ngjashme në sistemin ndërkombëtar
legjitimon përdorimin e forcës nga ana e shteteve, pak a shumë në emër të
parimit (principit) të vetëmbrojtjes.
Shkaku themelor i luftës është
mungesa e një qeverie ndërkombëtare; me fjalë të tjera, anarkia e shteteve
sovrane (...). Luftërat janë bërë për
arsye nga më të ndryshme (...). Por të gjitha arsyet e veçanta të luftës
veprojnë brenda kontestit të anarkisë ndërkombëtare dhe të frikës hobbsi-ane[3].
Janë tri tradita të mëdha të
mendimit, që kanë shoqëruar reflektimin mbi sistemin ndërkombëtar modern:
Hobbes-an, Grozi-an dhe Kanti-an[4].
E para është themeluar mbi
analogjinë mes anarkisë ndërkombëtare dhe çdo lloj forme tjetër anarkie: çdo
radhë që mungesa e një agjencie që mund t’i drejtohej për ta mbrojtur, ka
promovuar pikërisht të drejtat, që «Çdo kush do të bëj- dhe mund të bëj në
mënyrë legjitime- të besojë pikërisht mbi forcën dhe mbi kapacitet e tij për të
marrë masa paraprake kundër të gjithë të tjerëve[5].
Në këtë analogji vetë Hobbes,
thekson, se: kurrë nuk ka pas ekzistuar një kohë, kur njerëzit e izoluar do të
ishin në një gjendje lufte kundër njëri-tjetrit. Para së gjithash në të gjitha
kohërat, mbretërit dhe persona të pajisur me autoritet sovran janë, për shkak
të pavarësisë së tyre, në një situatë me rivalitet të vazhdueshëm dhe në
situatën e gladiatorëve të vërtetë, me armët e drejtuara dhe sytë e fiksuar
njëri kundër tjetrit: vlen të thuhen fortesa, garnizone dhe topa të drejtuar në
kufijtë e mbretërive të tyre që kontrollojnë pa pushim vendet fqinje; ky është
një qëndrim lufte[6].
Duhet të vëzhgojmë që edhe në këtë rast anarkia ndërkombëtare do të përfundonte
e dënuar nga gjithë prania e dhunës. Dhe
jo vetëm, sepse lufta, të cilën kupton Hobbes-i[7]
«nuk konsiston vetëm në beteja ose në aktin e të luftuarit, por në një hapësirë
të kohës, ku vullneti për t’u përballur është në mënyrë suficiente e deklaruar.
Arsyeja më e madhe qëndron në faktin, se ajo
që dallon me të vërtetë politikën ndërkombëtare nga politika e brendshme nuk
është përdorimi efektiv i forcës, por diversiteti i mënyrave për ta ushtruar
atë[8].
Por, ndërsa në kontekstin e brendshëm çdo radhë që dikush kërcënon, ose sulmon
dikë tjetër, rrezikon të përballet me sanksione të forcës politike të
organizuar me qëllim që të parandalojë përdorimin privat të forcës, në
kontekstin ndërkombëtar mungesa e një force të tillë detyron çdo shtet të
kujdeset vetë për sigurinë e tij.
Pikërisht në këtë nevojë, për të
ndaluar një dhunë pa fund, na përcillet artikulimi i dytë i raportit mes
anarkisë dhe luftës, që është edhe terreni mbi të cilin është zhvilluar tradita
e dytë, ajo grozi-ane. Nga momenti që asnjë kontekst social nuk mund të
mbijetojë pa kënaqur të paktën atë që Hedley Bull e ka përcaktuar si objektiv
elementar, ose parësor të çdo bashkëjetese- limitimi i dhunës, mbajtja e
premtimeve dhe stabilizimi i zotërimit- që nga lindja e saj edhe sistemi
ndërkombëtar modern ka zhvilluar një rrjet
të veçantë institucionesh, «të nevojshëm (...) për të mbajtur sistemin-
diçka veçanërisht e rëndësishme për një
shoqëri kaq dinamike dhe në ekspansion të plotë- për të arritur me ju bë ballë
ndryshimeve»[9].
Në këtë rrjetë bëjnë pjesë
praktikat e konferencave ndërkombëtare, një sistem diplomatik jashtëzakonisht i
institucionalizuar, formalizmi i parimit të ekuilibrit, lindja dhe zhvillimi i
Drejtës Ndërkombëtare.«Anarkia dhe drejta» konfirmon me vendosmëri Carl Schmitt
«nuk përjashtohen domosdoshmërish»: në pikën që do të ishte «e pasaktë të
thirret anarki sistemi juridik-ndërkombëtar mes shekullit XVII dhe XX, sepse ai
pranonte luftën». Luftërat ndërshtetërore evropiane mes 1815-ës dhe 1914-ës ishin në realitet procese të
rregullta, të limituar nga fuqitë e mëdha neutrale, plotësisht juridike»[10].
Në qoftë se, në perspektivën Hobbsi-ane,
anarkia e bën të pamundur mundësinë e luftës, në ndryshim me të parën këtu
lufta mund të figurojë si e «kundërta e
parregullsisë» [ibidem]: gurre en forme, sipas ekspresionit të shënuar
të juristit të Shtatëqindës Emmerich de Vattel,
qoftë në çfarë është thirrur për të zhvilluar një rol thelbësor në
mbajtjen e sistemit ndërkombëtar (duke imponuar të drejtën, duke rezervuar
ekuilibrin e fuqisë, duke pranuar ndryshimin)[11],
qoftë në zhvillimin e këtij funksioni, është limituar në limite të sakta precize- në legjitimitet,
përderisa nuk është e mundur t’iu drejtohet në qoftë se në emër të asaj që në
të gjitha epokat njihet me emrin e përbashkët «kauzë e drejtë»; në përçmim,
meqë objektivi social i limitimit të dhunës kërkon që të jetë shënuar limitet
hapësinore dhe kohore në përplasje, për të mbrojtur të paktën neutralët dhe jo
luftëtarët: në titullim, mbi të gjitha, sepse në ndryshim me gjendjen e natyrës
Hobbsi-ane, vetëm pak subjekte, shtete, kanë të drejtë të luftojnë me
legjitimitet.
Edhe pse lidhja thelbësore mes
pranimit të luftës dhe formës së anarkisë të bashkëjetesës ndërkombëtare mund
të sugjerojë dhe, periodikisht, sugjeron tentimin për t’u liruar nga e para
duke kaluar të dytën. Ky tentim, që është në qendër të traditës së tretë të
madhe të marrëdhënieve ndërkombëtare, ajo Kantiane- nga i famshmi “Projekt për
paqen” i Kantit (1975)- ka vazhduar të
rritet në reflektimin politik, filozofik dhe juridik bashkëkohor.
Arsyetimi që qëndron në bazën e
kësaj teorie është i një thjeshtësie dhe efikasiteti ekzemplar: në të njëjtën mënyrë
që njerëzit në gjendjen e natyrës kanë qenë të nevojshëm para se të gjithë të
hiqnin dorë nga përdorimi individual i forcës dhe pastaj atributi i forcës së
të gjithëve në një pushtet të vetëm dhe i destinuar të bëhet mbajtëse e
monopolit të forcës. Kështu, në shtete të rënë në gjendjen e natyrës përmes
atij sistemi të raporteve të rrezikuara dhe të pa qëndrueshëm që ka qenë
quajtur ekuilibri i terrorit, lipset të kryhet kalimi analog i situatës aktuale
të pluralizmit të qendrave të pushtetit (situata të krahasuara me atë të
oligopolit, ose patjetër në dy polarëshe
dualpol, se sa në atë të tregtisë së lirë) në bazën e përqendrimit të pushtetit
në një organ të ri dhe suprem që ka përballë shteteve të njëjtin monopol të
forcës që ka shteti përballë individëve[12].
