Veqilharxhi, mesazhet europiane të arkitektit të Rilindjes Kombëtare

Prof. FEDHON MEKSI

Qarkorja e vitit 1846 për t’iu bashkuar botës së qytetëruar përtej ndasive fetare, etnike e krahinore

GJUHA SHQIPE EDHE NË RRAFSHIN POLITIK

Naumi ishte i bindur se shqiptarët, ashtu të ndarë siç ishin, mund të zhdukeshin si komb. Veçse, sipas tij, mjeti parësor për bashkimin e tyre mbetej gjuha shqipe, e cila duhej të lëvrohej dhe të njësohej paraprakisht. Pra, ishte e nevojshme që ajo të shkruhej e të lexohej me një alfabet të vetëm e të veçantë. Për Naum Veqilharxhin, gjuha shqipe, vendosja e një alfabeti të njëjtë për të gjithë shqiptarët, lëvrimi i saj në letërsinë e shkruar dhe përhapja e shkrimit shqip me anë të shkollave amtare, nuk duheshin trajtuar vetëm si çështje kulture, por edhe në rrafshin politik, si veprime patriotike që do të ndihmonin në njësimin e kombit shqiptar. Jo rastësisht kërkesat kulturore kombëtare, midis të cilave një vend të veçantë zinte edhe liria e gjuhës dhe e shkollës shqipe, që nga koha e veprimtarisë së Naum Veqilharxhit, u bënë pjesë e pandarë e programeve politike të Rilindjes Kombëtare Shqiptare.

EVOLUCION, JO REVOLUCION

Evolucionizmi, doktrina sipas së cilës historia e shoqërisë zhvillohet në mënyrë progresive dhe pa ndërprerje, është një tjetër koncept filozofik i Naum Veqilharxhit. Si ideologu i parë i lëvizjes kombëtare shqiptare, ai kërkon që mendimet dhe konkluzionet e tij të asimilohen shkallë-shkallë nga gjithë populli shqiptar. Ai shkruante: “Njerëzimi që në kohët më të lashtë filloi lëvrimin e gjuhëve dhe i zhvilloi ato dora-dorës”. (Letra dërguar Jani Calit, 1846). Bazuar edhe në përvojën e tij si pjesëmarrës në kryengritjen rumune, përveçse në gjendjen e prapambetur ekonomike, politike, kulturore dhe arsimore në atdheun e tij, në atë periudhë Naum Veqilharxhi e shikonte pa vend transferimin në Shqipëri të lëvizjeve kryengritëse të vendeve të tjera ballkanike, që përfunduan me pellgje gjaku dhe koka të prera shqiptarësh. Në Shqipëri ishte e pamundur të nxitej një kryengritje, ndërkohë që shqiptarët ishin thellësisht të ndarë. Prandaj, Naum Veqilharxhi, komandanti trim i shqiptarëve në kryengritjen e popullit rumun kundër pushtuesve turq, ku ranë për liri i vëllai, Kostandini pesëmbëdhjetëvjeçar, së bashku me babanë e tyre Panajotin, (Gj. Cacaj-Shushka, “Dokumente të arkivit të Odesës”, cituar nga vepra: Gjuha në veprën e N. Veqilharxhit, 2000, f. 20), mbështeste një veprimtari energjike në fushën e arsimit e të kulturës në gjuhën amtare, derisa të rritej ndërgjegjja kombëtare e të arrihej bashkimi i popullit. Këtë qëndrim të Naumit, për të rrokur sa më parë librat e penat dhe jo menjëherë armët, që mund ta quajmë evolucionizëm, teksti i Historisë së popullit shqiptar e vështron, mendojmë pa të drejtë, si pavendosmëri të Naumit dhe shpreh rezerva për të. Në këtë tekst shkruhet se Naumi “nuk e prekte, veçse në mënyrë të papërcaktuar, çështjen e qëndrimit ndaj qeverisë osmane. Megjithëse kryengritjet çlirimtare në Shqipëri kishin paraqitur kërkesën e vetëqeverisjes së vendit, Naumi, me sa duket, mendonte që më parë duheshin shfrytëzuar kushtet e krijuara formalisht nga dekreti i Tanzimatit për të zhvilluar një veprimtari energjike në fushën e arsimit e të kulturës në gjuhën amtare, derisa të rritej ndërgjegjja kombëtare e të arrihej bashkimi i popullit në atë shkallë që të lejonte shtrimin e çështjes së marrëdhënieve politike me Turqinë.” (Historia e popullit shqiptar, V II, f.100-101). Këtu do pasur parasysh se dokumentet e shkruara që kemi nga Naumi (Ëvetaret, Qarkorja, letra për të nipin) u përkasin viteve 1844-1845, kurse kërkesa për vetëqeverisje mori formë sidomos me Kryengritjen e vitit 1847 (kuvendi i Mesaplikut), pra dy vjet më vonë. Për sa i përket çështjes së marrëdhënieve politike me Turqinë, ajo nuk është trajtuar asnjëherë në shkrimet e Naumit.

MESAZHE PËR SHQIPTARËT E DJESHËM, POR…. EDHE TË SOTËM

Rilindësi i madh gjen rastin dhe u dërgon mesazhe të vlefshme shqiptarëve të djeshëm, por që kumbojnë aktuale edhe për shqiptarët e sotëm. Me dashurinë, mençurinë dhe çiltërsinë e tij, ai krijoi portretin e shqiptarit patriot, duke përdorur fjalët më të bukura dhe më të goditura, që rrallë i gjen në letërsinë shqipe. Ai u paraqet shqiptarëve një shëmbëlltyrë patrioti që karakterizohet nga morali i shëndetshëm dhe nga nënshtrimi i interesit vetjak ndaj atij shoqëror. Naumi i këshillon shqiptarët se “vetëm me punë mund të dalin nga gjendja e mjeruar, por gjithmonë duke vënë theksin mbi arsyen si parimin themelor që karakterizon njeriun”. Duke folur me respekt për punën, ai përmend në Qarkoren e tij edhe koncepte të reja për kohën në fushën ekonomike-shoqërore, si për shembull termat industri, shkencë, arte të bukura dhe politikë, dhe jep porosinë që të ruhen me kujdes dhe të zhvillohen më tej nga shqiptarët. Ëvetari (1845) përfshin edhe pjesë të ndryshme nga letërsia klasike, të cilat, krahas vlerës narrative dhe gjuhësore të tyre, plotësonin mungesën e librave edukativo-arsimorë me përmbajtje laike në gjuhën shqipe. Nëpërmjet këtyre kapitujve që predikojnë qëndresën, durimin, besnikërinë, fisnikërinë dhe virtyte të tjera dhe dënojnë dobësitë njerëzore, autori dëshironte të përcillte te djemtë e rinj shqiptarë pastërtinë dhe përsosjen morale, duke ngjallur tek ata etjen për dije, dashurinë për njeriun dhe atdheun. Ata, thekson Naumi, duhet të punojnë vetëm për lulëzimin e kombit tonë, duke kultivuar gjuhën dhe shkrimin e tij, që janë thelbësore për botën e qytetëruar (Qarkorja, 1846).

NAUM VEQILHARXHI DHE EUROPA E RIGJETUR

N. Veqilharxhi përcaktoi programin politik në shkallë kombëtare, me anë të sw cilit aspiratat e popullit shqiptar, deri atëherë të turbullta dhe të pandërgjegjshme, u sqaruan dhe u pajisën me pikësynime konkrete. Ai e përshpejtoi dhe e shtyu më tej lëvizjen kombëtare shqiptare, duke shënuar fillimin e një periudhe të re historike. Në këtë mënyrë, me pikëpamjet e tij që i paraqiti në Qarkoren drejtuar patriotëve shqiptarë, filloi ajo periudhë e re që i përket Rilindjes Kombëtare Shqiptare, e cila kishte për qëllim zgjimin e popullit nga prapambetja, formimin e ndërgjegjes kombëtare dhe çlirimin nga zgjedha turke. “Ka ardhur koha, shkruante Naumi, që t’i flakim gjithë paragjykimet e vjetruara, të çohemi me pjekuri dhe guxim që të këmbejmë udhë, duke marrë si shembull kombet e përparuara në tokë, për t’u rreshtuar në sërën e kombeve të qytetëruara” (Qarkorja, 1846). Në atë periudhë historike, kombet e qytetëruara ishin Franca, Anglia, Austria, Prusia, Shtetet e Bashkuara të Amerikës dhe aspak Turqia, Rusia, Greqia etj. Në letrën e falënderimit që patriotët korçarë i dërguan N. Veqilharxhit, pasi e njoftuan “për gëzimin dhe kënaqësinë që ndien shqiptarët nga Korça, Kolonja, Berati, Përmeti dhe krahinat rreth tyre, kur panë shkronjat prej të cilave kombi ynë ka qenë privuar ndër shekuj, shprehën bindjen se me trimërinë dhe guximin që tregoi N. Veqilharxhi, duke botuar abetaret në gjuhën tonë amtare, kombi ynë do të numërohet në radhë të popujve të ndritur të Europës”. Si fryt i një malli tepër të zgjatur, shqiptarët, brenda dhe jashtë atdheut shprehën të njëjtin mendim: Shqipëria ka nevojë për “europianizim”. Rilindësi ynë ushqente shpresa të mëdha për të ardhmen e ndritur të shqiptarëve, ngaqë sipas tij: “Shqiptarët jo vetëm mendjen e kanë të hollë dhe të mprehtë, por edhe më tepër, ata janë gjithë sedër”. Naum Veqilharxhi me idetë iluministe dhe me programin e tij politik, hapi një rrugë të re, që e ndoqën më pas të gjithë rilindësit e tjerë, të cilët krijuan Rilindjen Kombëtare Shqiptare, lëvizjen më europianiste në gadishullin e Ballkanit. Ai gjithashtu kishte përcaktuar Europën, si modelin e vetëm për Shqipërinë e lirë e të pavarur. Ishte viti i largët 1846!

FUNDI I NAUMIT…

Vitet 1844-1846 ishin vitet e kurorëzimit të veprimtarisë 20-vjeçare të N. Veqilharxhit, që u përshkua nga një frymëzim i zjarrtë patriotik. Gjatë kësaj periudhe u botuan abetaret me alfabetin origjinal, që bënë të mundur hapjen e shkollave të para shqipe, si dhe u përgatitën e u shpërndanë për bashkatdhetarët kudo që ishin, qarkorja dhe letra dërguar J. Calit, në të cilat patrioti ynë i madh shpalos programin e tij të qartë dhe largpamës kombëtar, program që manifestoi fort, në të njëjtën kohë edhe antihelenizimin e tij, duke përcaktuar gjithashtu edhe antidotin përkatës: bashkimin e shqiptarëve rreth gjuhës së tyre amtare, të njësuar dhe të lëvruar, që do të shkruhej me një alfabet të veçantë dhe që do të luante edhe rolin e flamurit tonë kombëtar. Aktiviteti patriotik i N. Veqilharxhit gjeti pritje entuziaste ndër shqiptarët kudo që jetonin, por edhe kundërshtarë të egër në kishën greke dhe grekomanët shqiptarë. Krahas teksteve shkollore në gjuhën amtare, që tashmë ishin botuar dhe shpërndarë, N. Veqilharxhi kishte hyrë në kontakt me Shoqërinë Biblike Angleze për të shqipëruar librat e shenjtë, në mënyrë që shqipja të dëgjohej edhe në shërbesat fetare, aty ku Patrikana dhe kleri grek e konsideronin greqishten të pazëvendësueshme. Kisha greke ndjeu rrezikun e veprës së N. Veqilharxhit dhe aktivizoi të gjithë mekanizmat që kishte, duke përfshirë edhe Jani Calin, nipin e Naumit, si dhe ata që fshiheshin pas tij. Por, ai nuk u praps para kërcënimeve dhe shpifjeve, madje, i sfidoi ata dhe shkoi në Stamboll për të ndjekur vetë nga afër botimin e gramatikave që kishte hartuar. Veçse ky ishte udhëtimi i tij i fundit. Naumi mbylli sytë në Stamboll. Sipas të thënave, që qarkullonin në mjediset e veprimtarëve shqiptarë, ai është helmuar me porosi të Patrikanës ose të qarqeve greke. Gazeta Drita e shqiptarëve të Brailës, qyteti ku banonte N. Veqilharxhi, sipas informacioneve të dhëna edhe nga e shoqja e tij, shkruante: “Gjendja shëndetësore e Naumit u keqësua në mënyrë të menjëhershme, ai shtrohet në spital dhe vdes po ditën e shtrimit, pa një diagnozë të përcaktuar” (Dh. S. Shuteriqi, “Mbi Veqilharxhin”, Studime filologjike, 1976, f. 146). Studiues të shumtë kryesisht shqiptarë (S. Ollani, N. Naçi, M. Duçi, Sevasti Qiriazi, S. R. Dine, K. Luarasi, S. Luarasi, Dh. S. Shuteriqi, M. Islami) edhe ballkanikë ( P. R. Sllavejkov, Gr. H. Grandea, T. Kapidan, S. Jankoviç), madje edhe europianë e amerikanë (Th. Krei, Th. Brandi, A. Dozon, E. Legrand, N. Klejer), janë të bindur se N. Veqilharxhi ka vdekur në Stamboll, i helmuar nga agjentët e Patrikanës.

Kush urdhëroi për helmimin e N. Veqilharxhit? Dijetari i njohur rumun T. Kapidan mendon se “krimi ka mundësi të jetë kryer në bashkëmarrëveshje midis Fanarit dhe Jelldizit” (Dh. S. Shuteriqi, po aty). Në të vërtetë, vrasja e N. Veqilharxhit ndodhi në kulmin e një fushate të egër të organizuar nga kisha dhe nga disa grekomanë. Me siguri, nuk qe vepër e ndonjë ekstremisti të veçantë, mbasi eliminimi i N. Veqilharxhit u shoqërua me syrgjynosjen në Kretën e largët të patriotit Athanas Paskali, sekretar i Mitropolisë së Korçës, që u mor me shpërndarjen e abetareve dhe u kujdes për ngritjen e shkollave shqipe, si edhe me transferimin në Durrës të Mitropolitit të Korçës, Qirili, i akuzuar ndoshta për mungesë vigjilence. Në vazhdim, duhet shtuar gjithashtu edhe gjendja e frikës dhe terrorit që u vendos në Braila të Rumanisë, ku jetonte familja e Naumit dhe shumë shqiptarë patriotë, dashamirë të Naumit, që kulmoi me djegien e shtëpisë të Naumit, bashkë me librat që prisnin të shpërndaheshin. Vite më parë (1805), të njëjtin fund pati edhe Theodor Haxhifilipi, edhe ai autor i një alfabeti origjinal të gjuhës shqipe, të cilin u përpoq ta fuste në kisha e shkolla. Fundin e N. Veqilharxhit patën më vonë edhe Pandeli Sotiri (1891), drejtori i parë i Mësonjëtores së Korçës, Papa Kristo Negovani (1906) dhe vëllai i tij Harallambi, që çelën shkollën në Negovan, Petro Nini Luarasi (1911), mësonjës i vjetër i shqipes, Panajot Kupitori (1884) dhe Anastas Kullurioti (1887), të helmuar në burgun e Athinës, meqenëse u mësonin gjuhën amtare arbëreshëve të Greqisë. Pa dyshim edhe Jelldizi (shteti turk) ka pasur pjesën e tij, të paktën për ideimin, përgatitjen dhe mbulimin e këtij krimi. Dihet tashmë se, sipas një marrëveshje me Patrikanën, autoritetet qendrore dhe vendore duhej të ruanin monopolin e Patrikanës dhe gjuhën greke në kishat dhe shkollat e ngritura për ortodoksët shqiptarë. Për më tepër, helmimi i N. Veqilharxhit ndodhi në një periudhë kur lëvizja e armatosur në Shqipëri kishte filluar të organizohej, duke shfaqur shenjat e para dhe të shumëpritura të bashkimit kombëtar. Vetëm një vit pas Qarkores dhe Letrës së Naumit, u organizua Kuvendi i Mesaplikut (qershor 1847), ku u morën vendime me rëndësi të madhe politike. Kuvendi e shpalli popullin shqiptar, mysliman e të krishterë, një dhe të pa ndarë. Kuvendi, gjithashtu, bëri thirrje për pjesëmarrje pa përjashtim në luftë kundër pushtuesit dhe kërkoi t’ju sigurohej jeta, nderi e pasuria të gjithë shqiptarëve, pavarësisht nga feja. Në këto kushte, qeveria osmane nuk mund të linte gjallë Naum Veqilharxhin, që prej kohësh u dërgonte bashkatdhetarëve mesazhe për t’u bashkuar pa dallim feje dhe krahine.

NAUM VEQILHARXHI DUHET RIVLERËSUAR

Pas shkatërrimit të shtetit, faktikisht të pavarur të Ali pashë Tepelenës, si dhe të ëndrrave që u thurën për një shtet monarkik shqiptar, dëshpërimi dhe pesimizmi që pasoi u shoqërua me frikë dhe pasiguri, veçanërisht pas formimit të shtetit grek dhe, për më tepër, kur në fillim të vitit 1844, kryeministri grek Koleti shpalli programin ekspansionist që u quajt Megali Idhea (Ideja e Madhe), sipas të cilit Greqia, si trashëgimtare e Bizantit, duhet të përfshinte edhe Shqipërinë e Jugut, që të paktën për shovinistët e moderuar, do të shtrihej deri në lumin Shkumbin. Protagonistët e Megali Idhea-s në Shqipëri u përpoqën të shfrytëzonin për qëllimet e tyre dasitë fetare, mungesën e shkollave në gjuhën shqipe, si edhe vonesën e lindjes së një lëvizje patriotike shqiptare të organizuar. Nga ana e tyre sundimtarët turq prej shekujsh përpiqeshin të fanatizonin dhe turqizonin shqiptarët myslimanë, duke i lënë dorë të lirë kishës, për helenizimin e shqiptarëve ortodoksë. Si rezultat i këtyre presioneve të gjithanshme asimiluese, shqiptarët rrezikonin të zhdukeshin si komb. Naum Veqilharxhi, njohës i thellë i Shqipërisë dhe i shqiptarëve, që gjatë pjesëmarrjes në kryengritjen rumune të organizuar nga Filiqi eteria, njohu edhe grekët si dhe planet e tyre, hartoi programin kombëtar dhe përpunoi platformën ideologjike që do shërbenin për të penguar helenizimin e Shqipërisë së Jugut që nxitej dhe nxitet nga qarqe të caktuara të shovinistëve në shtetin grek. Në këtë mënyrë, ai përcaktoi drejtimin kryesor të nacionalizmit shqiptar dhe specifikën e tij, që do të mbështetej mbi gjuhën amtare dhe jo mbi fenë, si nacionalizmat e tjerë ballkanikë. Në këtë mënyrë, Naum Veqilharxhi vuri gurin e parë për rikonstruksionin ose rilindjen e kombit shqiptar që do përfshinte të gjithë shqiptarët, myslimanë dhe të krishterë. Populli shqiptar e pranoi porosinë e Naumit. Tashti ekziston kombi shqiptar i njësuar dhe shteti i tij amë, që dora-dorës po plotësohet dhe forcohet.

Jeta e Naum Veqilharxhit është një varg i gjatë përpjekjesh dhe vetëmohimi. Patriotin e madh e shohim me armë në dorë gjatë kryengritjes së popullit rumun (1821) dhe më pas, kur i vihet punës për shkronjat e veçanta shqipe (1824-1825) dhe abetaret e para, që i botoi me mbështetjen financiare dhe ndihmën e Vangjel Zhapës (1844-1845). E shohim gjithashtu edhe kur shpalli Qarkoren dhe Letrën (1846), që u bënë programet e punës të lëvizjes kombëtare shqiptare, për të mbaruar në një mot që s’dihet, i helmuar prej kishës greke midis viteve 1846-1866, në kulmin e punës për botime të tjera dhe për organizimin e shqiptarëve në shoqata kulturore-patriotike. E nëse gjëma nuk do të ndodhte, me siguri pavarësia e popullit shqiptar do të afrohej dhe 100-vjetorin e saj do ta festonim jo vitin që vjen, por të paktën 50 vjet më parë, bashkë me kombet e tjera të Ballkanit. Naumi nuk arriti të realizonte programin e tij të qartë dhe me synime konkrete, mbasi sfida e tij ndaj pushtetmbajtësve ishte e fortë dhe akoma më e fortë ishte lufta që i bënë, gjer edhe ta vrasin. Veçse puna dhe sakrifica e tij vetëmohuese u bënë një shembull i ndritur për lëvizjen patriotike shqiptare, që vijoi në gjurmët e tij dhe me emrin e tij si flamur.

Jeta e Naum Veqilharxhit njihet pak, në krahasim me veprën e tij aq atdhetare dhe sublime. Ne, shqiptarët e sotëm, nuk mund t’ia përkujtojmë as ditën e vdekjes, që sillet nga viti 1846 deri në vitin 1866, ndërsa pjesa më e madhe e veprave të tij nuk dimë se ç’fat pësoi. Të gjithë sa kam pyetur këto ditë në Tiranë për veprimtarinë e Naum Veqilharxhit, e njihnin, përfaqësuesin më të shquar të mendimit politik shqiptar, vetëm si autor të alfabetit dhe abetareve të para shqipe. Për ta ishte i panjohur fakti se lëvrimi i gjuhës shqipe paraqiste vetëm një aspekt të veprimtarisë të tij, në kohën kur helenizimi i Shqipërisë së Jugut po rrezikonte kombin shqiptar. Fushata e frikshme helenizuese nëpërmjet shkollave greke, që u ngritën disa qindra në mesin e shekullit XIX, për të arritur 1000 në fund të atij shekulli, kishin për qëllim ngulitjen e një konstruksioni të tjetërsuar gjuhësor e kulturor, si dhe shpëlarjen e mendjeve të fëmijëve shqiptarë për të përfunduar si nipi i Naumit, Jani, i cili duke mos njohur traditat, historinë dhe kulturën shqiptare, të cilat nuk mësoheshin as edhe mësohen në shkollat greke, arrinte deri në mohimin e tij (Letra dërguar Jani Calit,1846). Naumi kuptoi se shqiptarëve rreziku kryesor u vinte nga vetë ata, ashtu të ndarë siç ishin, dhe u bë nismëtar për rilindjen e kombit shqiptar. Nëpërmjet Qarkores dhe Letrës, në mënyrë të qartë, racionale dhe bindëse, paraqiti një program funksional, që patriotët shqiptarë të mëvonshëm e quajtën rruga e re për zgjidhjen politike të çështjes kombëtare. Sipas këtij programi, gjuha shqipe, tashmë e lëvruar dhe e pastruar nga fjalët e huaja, dhe krahas saj shqiptarizmi, duhej të kishin përparësi ndaj feve të ndryshme që praktikoheshin në Shqipëri. Gjuha shqipe, në këtë mënyrë, do të ishte faktori themelor i njësimit kombëtar dhe i mëvetësisë kombëtare. Porositë prej profeti të Naum Veqilharxhit dhe idetë e tij në shërbim të njësimit të popullit shqiptar, çlirimit kombëtar dhe kundër synimeve helenizuese, çuditërisht, zënë shumë pak vend për të mos thënë aspak në tekstet shkollore dhe në veprën akademike Historia e popullit shqiptar. Duket qartë se për autorët e këtyre teksteve, Naumi ishte vetëm një idealist, iluminist, racionalist dhe, për fatin e tij të keq, edhe evolucionist. Naumi, edhe pse kishte qenë një nga drejtuesit kryesorë politikë të revolucionit rumun dhe për më tepër, i ati dhe vëllai i tij ishin vrarë gjatë luftimeve (këto fakte nuk përmenden në H. P. Sh.), mendonte se në atë periudhë historike që kalonte vendi ynë, revolucionet do të përfundonin si në Rumani. Në këtë mënyrë lind e drejta të aludosh arsyen prej nga janë shtyrë autorët e librave të historisë, që e kanë injoruar veprimtarinë politike të Naumit. Në fakt, figura e Naumit të madh, në një farë mënyre, është zbehur gjatë këtyre viteve. Në veprën Historia e popullit shqiptar II edhe kur flitet për alfabetin e tij (f. 99), ai cilësohet si “i vështirë për t’u përvetësuar”, por, nga ana tjetër, pohohet se “abetarja ngjalli entuziazmin e bashkatdhetarëve”. Ndërsa mësuesit dhe patriotët e kohës, midis tyre dhe patrioti korçar Anastas Paskali, i shkruanin Naumit: “… nxënësit kanë mësuar të shkruajnë gjuhën amtare me lehtësi dhe shpejtësi” (Korçë, 22 prill 1845).

Bashkëpunimi, edhe pse i frytshëm dhe i dokumentuar i Naumit me Vangjel Zhapën, është anashkaluar plotësisht. Mjaftoi botimi në Studime historike, 1965, nr. 2, i kumtesës “Të dhëna mbi lëvizjen kombëtare…”, në bazë të serisë së plotë të gazetave Pellazgos, të cilat, çuditërisht për periudhën, arritën në Shqipëri “falë mirëdashjes së disa kolegëve historianë të Athinës”, që aktiviteti i Vangjel Zhapës të konsiderohej armiqësor, pavarësisht se ai edhe pas vdekjes së Naumit, mbështeti financiarisht Anastas Bykun për botimin e gazetës Pellazgu, gazeta e parë në gjuhën shqipe, si dhe gramatikën Gramë për shqiptarët, që u përdor në shkollat e tij ku mësohej edhe shqipja, përveç greqishtes. Aktiviteti patriotik i Vangjel Zhapës është konkret, i qartë dhe i dokumentuar, por “milioneri shqiptar”, shtyrë nga urrejtja klasore, por më tepër edhe si rezultat i kombinacioneve financiare-diplomatike, pas vitit 1965 është konsideruar armik dhe sipas logjikës së asaj kohe, edhe miqtë e bashkëpunëtorët e tij kanë pësuar trajtimin përkatës, ndër ta edhe Naum Veqilharxhi. Kundërvënia ndaj veprës së rilindësit të madh del edhe më hapur lidhur me qëndrimin ndaj shkollave shqipe të Naumit, të cilat duket se u ngritën me dhjetëra në Shqipërinë Juglindore, 43 vjet para Mësonjëtores së Korçës, në vazhdë të idesë së “mësuesit të mësuesve”, që shkollat të ishin për të gjithë fëmijët shqiptarë dhe ku mësimet zhvilloheshin me “abetaret e abetareve “. Ka qenë një zgjedhje e pëlqyeshme që njëri nga gjimnazet e Tiranës të mbajë emrin e Petro Nini Luarasit, dëshmor i gjuhës shqipe. Emrin e Naum Veqilharxhit e mban vetëm një shkollë 9-vjeçare në Korçë dhe një rrugë në Prishtinë. Në Tiranë, fare mirë mund të kishte një nga rrugët kryesore emrin e Naum Veqilharxhit, të ideologut, gjuhëtarit dhe politikanit largpamës që 170 vjet më parë, u tregoi shqiptarëve rrugën për në Europë. Me nismën e disa dashamirëve dhe vlerësuesve të Naum Veqilharxhit, është hedhur ideja për formimin e një shoqate patriotike-kulturore, që do të promovojë figurën e plotë dhe veprën e patriotit të madh. Objektivat e shoqatës do të jenë të shumtë, duke filluar nga gjetja e datës së saktë të vdekjes, deri në organizimin e një konkursi për realizimin e një vepre skulpturore, kushtuar dëshmorit të parë të Rilindjes, që duhet të vendoset në Tiranë gjatë festimeve për 100 vjetorin e Pavarësisë.