Mr.sc. Rexhep Ahmeti:
E drejta abstrakte në filozofinë
juridike të Hegelit
Përmbledhje
Mendoj
se është me shumë rëndësi për kohën në
të cilën po jetojmë, që të ndikojmë, sa të mundemi, në zhvillimin bashkëkohor
të mendimit juridik shqiptar, i cili mund
të jetë edhe tek ne, si në vendet e zhvilluara, një ndër burimet e së drejtës pozitive.
Aktualizimi i vlerave të shumta të filozofisë juridike të Hegelit, mendoj, se
është një ndihmesë konkrete në këtë
drejtim. Sidomos, është me rëndësi analizimi dhe kuptimi i domethënies shumë të
thellë të nocionit të së drejtës abstrakte
në filozofinë e së drejtës te Hegeli, e cila lidhet jo vetëm me tërësinë
e subjektives (Subjektit, Shpirtit, Mendjes, Njeriut) por është e pandashme
edhe me tërësinë e objektives (Objektit, realitetit, jetës )
Abstraktja, spekulativja te Hegeli,
ashtu siç është ne veprat e tij, nuk është nocion i kotë, i zbarët, i rëndë, i
pakuptueshëm; nuk është abstraktim për hir të abstraktes, por është, pos
tjerash, edhe teori e metodë zhvillimore për ta njohur sa më thellë jo vetëm
objektin e filozofisë juridike por edhe Objektin e përgjithshëm, realitetin konkret,
njeriun dhe shoqërinë e për t’i realizuar ata/ato në jetën e drejtpërdrejtë, në
botën e lirë. Edhe ky nocion, si
nocionet tjera në veprat e Hegelit, natyrisht që është mendor, ka anët pozitive
dhe negative të tij, kundërthëniet në vete, fazat e zhvillimit etj. Hegeli
është thelluar në subjektivitet për të krijuar realitet të ri, më të zhvilluar,
duke marrë shëmbëlltyrë-idenë.
Fjalët kuçe
Georg Wilhelm Fridrich Hegel, e drejta
abstrakte, abstraksioni, metoda, filozofia juridike, shpirti, vullneti, personi
(personaliteti), liria, drejtësia, jeta, vetvetëdija, momentet e zhvillimit,
rendi juridik, rendi i mirëfilltë juridik publik, arsimi juridik shkencor
teorik.
Hegeli e ka vlerësuar kështu Aristotelin:
“Aristoteli ka qenë një nga gjenitë shkencorë më të pasur,
universalë e të
thellë, që ka ekzistuar ndonjëherë, një njeri të cilit asnjë epokë nuk mund t’i
vendosë pranë të barabartin e vet.[1]”
Hegeli është Aristoteli i kohëve moderne (siç
edhe mund të jetë cilësuar, me të drejtë) dhe prej 27 shtatorit 1790 kur
Hegeli, në moshën 20 vjeçare, ka mbrojtur titullin Magister philosophie, ky gjeni i njerëzimit ka qenë dhe është,
(ashtu siç ka thënë vet për Aristotelin) një nga gjenitë shkencorë më të pasur, universalë e të thellë, që ka ekzistuar
ndonjëherë, një njeri të cilit asnjë epokë nuk mund t’i vendosë pranë të barabartin
e vet.
Kur marrim dhe lexojmë teori shqiptare të së
drejtës, apo edhe atë pak filozofi juridike të së drejtës (më shumë të
interpretuar se sa të vetkrijuar), disi, sikur nuk na tërheq aq shumë, sikur
nuk është aq e thellë; duket se ka shumë të drejtë abstrakte negative e pak të
drejtë abstrakte (filozofike) pozitive.
E drejta abstrakte është një nocion juridik shumë i rëndësishëm në rendin logjik dhe praktik
të filozofisë juridike të Hegelit.
“Filozofia
juridike nuk ndalet as në abstraksion as në
shikim (vështrim) historik, nëse ajo nuk është e njëjtë (identike-R.A.)
me idenë. Ajo di që mbretëria e së drejtës mund të bëhet vetëm duke
falënderuar përparimin në zhvillim, dhe se nuk mund të kapërcehet asnjë shkallë e këtij zhvillimi. “[2]
Te Hegeli nuk ndahet abstraksioni (deduksioni)
nga shikimi historik (induksioni), dhe këto dy shikime (metoda) janë një-ja
identike me idenë filozofike (juridike)
më të lart, absolute si teori dhe metodë me e përgjithshme, e cila në
filozofinë e Hegelit është unitet i objektives dhe subjektives, sepse:
“Ideja
si unitet i objektives dhe subjektives së idesë...
ideja absolute, është para së gjithash
unitet teorik dhe praktik i idesë, dhe me këtë njëkohësisht edhe unitet i idesë së jetës dhe i idesë së të kuptuarit.“[3]
Prandaj, zhvillimi më i lartë është rezultat i një zhvillimi që përparon nëpër
çdo shkallë konkrete (objektive) të tij, për të arritur deri te mbretëria e së
drejtës, abstraksion ky i
nevojshëm dhe interesant në filozofinë juridike dialektike të Hegelit. Si
metodë abstraksioni, te
Hegeli kjo e drejtë është jo për shkak
të vetes por për shkak të njohjes sa më të plotë të objektit që shqyrtohet, si
dhe për hir të realizimit të tij në jetë.
Duke përdorur metodën
e abstraktimit, në kuptimin historik, Hegeli arrin gjer në konkluzionin
se “gjendja juridike fillon vetëm në shpirtin
e përgjithshëm të popullit…[4]” Është e qartë se Hegeli i jep rëndësi primare në
zhvillim shpirtit (personal,
popullor, botëror), mendjes, njohurisë, teorisë, dhe në përputhje me këtë, ai vazhdon konkluzionin e tij se:
“Nëse shpirti i popullit ngritët në shkallë më të lartë,
nuk mund më të ruhen ato momente të
rregullimit (juridik-R.A) që kanë sjellë në shkallë të mëhershme, ato
domosdoshmërisht shemben dhe asnjë forcë nuk mund t’i mbaj (ruaj-R.A.) ato”[5].
Duke përdorur metodë
të tillë filozofike-juridike e
cila” nuk është formë e jashtme, por shpirti dhe nocioni i përmbajtjes… që shfaqet si tërësia e nocionit “[6],
Hegeli arrin konkluzion të tillë, i cili, edhe sot, pak a shumë, ka aktualitet,
siç është edhe ky konkluzion:
“ Shpirti i tashëm i kohërave është i drejtuar kundër shumë momenteve të
cilat vështirësojnë gjendjen bashkëkohore të
popujve të Evropës dhe që pengojnë zhvillimin e pastër të nocionit
juridik.“[7]
Edhe këtu Hegeli ka përdorur emërtimin që shprehë abstraksion,
ka theksuar nocion abstrakt “zhvillimin
e pastër të nocionit juridik” i
cili, as sot nuk mund të hidhet, të mohohet ngase është i rëndësishëm dhe
ka rol në zhvillim, e nuk ka forcë që të
mund të ndalë, sipas Hegelit. Nuk është
pa abstraksion, as mendimi i Hegelit se “trualli
i lirisë është mendimi i pastër ”, që dikush mund të krijoj paragjykimin se
është edhe spekulacion i thatë, i pavlerë.
Por, kur e analizojmë më tutje
thënien e Hegelit se “Objekti i shkencës së filozofisë juridike është nocioni
i lartë i natyrës së lirisë, pa marr parasysh atë që vazhdon, me shfaqjen e
kohëve.“[8], atëherë e kuptojmë më mirë se trualli (toka) i lirisë prodhon edhe
nocionin e lartë të natyrës së lirisë, i cili teorikisht i tejkalon, apo i abstragon,
shfaqjet, prezantimet, interpretimet apo kufizimet konkrete të kohës, që, ndonjëherë, lirinë reale të
individit e bëjnë liri abstrakte. Por, këtë teorizim, apo filozofim të
mirëfilltë Hegeli e bënë, mu për shkak të lirisë absolute dhe reale jo vetëm të
personit por edhe të njerëzve tjerë që ai i merr, sipas betimit të juristit, si
persona dhe i trajton si të tillë, ndaj edhe u lë trashëgim një filozofi të
lirisë që zhvillohet domosdoshmërisht. Edhe pse, në dukje, nocioni i lirisë
hegeliane duket abstrakt, kur e shikojmë atë të ndërlidhur “organikisht” me
nocione, vlera, tjera subjektive ai nuk na del fare spekulim por, në vete dhe
për vete është spekulativ, abstrakt pozitiv, sepse është nocion i thellë
mendor. Në këtë kuptim kemi të bëjmë edhe me ”natyrën e
njohurive spekulative…me metodën njohurore...sepse kemi të bëjmë me njohurinë,
dhe në njohuri përmbajtja është e lidhur qenësisht me formën[9]“, çka unë këtu kuptoj spekulacionin dhe metodën
spekulative, pra metodën abstrakte, sepse edhe forma, metoda, mendimi “mënyra
spekulative e të njohurit në përgjithësi, qenësisht dallohet nga mënyra tjera
të njohurit”[10]
Kjo çështje logjike dhe
gnoseologjike lidhet natyrshëm te Hegeli me filozofinë e së drejtës dhe ka
vlerë të veçantë për njohjen, krijimin dhe realizimin e së drejtës, në tërë
kompleksivitetin e saj.
Në veprën “Prepedeutika
filozofike” Hegeli ka dhënë këtë definicion spekulativ apo mendor për të
drejtën:
“Sipas
të drejtës (drejtësisë, drejtshmërisë) duhet të ndodhë (të jetë-R.A.) vetëm
vullneti i përgjithshëm, pa marrë parasysh
qëllimin apo besimin e individit, kjo e drejtë, (drejtësia,
drejtshmëria) ka për objekt, njeriun si qenie të lirë në përgjithësi“[11]
Është krejt e qartë se në nocionin e përgjithshëm të së drejtës Hegeli fut, si zakonisht,
shumë elemente. Aty kemi një pjesë të nocionin unik të së drejtës që te Hegeli
përfshinë edhe antropologjinë juridike,
drejtësinë, drejtshmërinë, vullnetin e përgjithshëm e domosdonë e
ndodhjes, realizimit të tij; kemi njeriun dhe çështjen esenciale të tij, lirinë njerëzore. Këtu është krejt e
kthjelltë, se e drejta te Hegeli nuk e përfshinë njeriun e kufizuar
juridikisht, vetëm si person fizik a
juridik, por trajton njeriun si ” qenie të lirë në përgjithësi.“[12]
Hegeli pohon: “Aq sa çdokush
pranohet si një qenie e lirë, ai është, person.[13] “
Pra, teoria juridike e Hegelit niset nga qenia e lirë e njeriut dhe
vetëm pastaj vije te personi juridik, domethënë niset nga tërësia e qenies dhe
e vlerave të saj, kur trajton çështjen e së drejtës e segmenteve të saj të
veçanta, sepse: “njerëzit sipas natyrës së tyre shpirtërore kanë
personalitet (person).”[14]
Hegeli në raport me të drejtën abstrakte,
fshikullon ato ligje pozitive të padrejta që nuk e trajtojnë njeriu si
personalitet, por e pranojnë robërinë, skllavërinë:
“Ekziston
kufizimi i lirisë dhe ligje që lejojnë që njerëzit të trajtohen jo si
personalitete por si sende, për shembull ligjet që lejojnë robërinë. Këto janë
vetëm ligje pozitive, e drejta pozitive,
që janë kundër mendjes apo të së drejtës absolute (drejtësisë, drejtshmërisë).[15]”
Por me këtë mendim për të drejtën absolute nuk
mund të kufizohemi dhe të supozojmë se Hegeli i paska mohuar ligjet e
zbatueshme në një shoqëri, të drejtën pozitive në përgjithësi. Ai nuk i mohon
ligjet substanciale pozitive sepse: “Liria në përgjithësi mbahet atje ku sundojnë ligjet, e
jo vetvullneti i ndonjë individi.”[16] Duke analizuar, anë, aspekte të ndryshme
praktiko-teorike, apo teoriko-praktike të së drejtës në përgjithësi, Hegeli ka
ardhur gjer te konkluzioni mendor se: “E drejta është e domosdoshme
(drejtësia, drejtshmëria janë të domosdoshme).“[17]
Edhe në “Skicat
themelore të filozofisë juridike”, Hegeli shkruan se “nocioni i së drejtës në vete dhe
për vetveten-domosdoshmëri.[18]” Këtu çështja e domosdoshmërisë së nocionit
abstrakt të së drejtës pasurohet edhe me termin dhe përmbajtjen “në vete” dhe
“për vetvete“, që janë pasurim dhe lidhje abstraksionesh, përmbajtjesh mendore
që dalin jashtë njohurive juridike sepse “…nocioni i së drejtës, sipas
zhvillimit të tij (dhe ekzistencës së tij-R.A) bie jashtë njohurive juridike, deduksioni
i tij këtu shfaqet si i dhënë dhe duhet të pranohet [19]“
Domethënë se kemi diçka që është jashtë
shkencave juridike por që është e nevojshme ta kemi, ta njohim e ta përdorim
edhe në fushën e drejtësisë, e ajo është filozofia juridike, që është aq e
rëndësishme sa që Hegeli konstaton, me të drejtë, qysh para afër 200 vjetëve se
“Njohuritë juridike janë një pjesë e filozofisë.”[20]
(Ndërsa sot tek ne në Republikën e Kosovës, shumë teorikë juridikë merren me
nocione juridike, shkruajnë për to, pa e njohur mirë këtë të vërtetë gnoseologjike!,
ndërsa ne që e praktikojmë këtë të vërtetë gnoseologjike, na nënçmojnë duke na
“cilësuar” si jo juristë nga “lartësia”
e tyre juridike!). Pasi në të drejtën dhe në
jurisprudencë kemi të bëjmë me idetë dhe nocionet nuk mund t’i shmangemi
filozofisë juridike, sepse, sipas Hegelit ”Ideja e së drejtës
është liria dhe që vërtetësisht të kuptohet ajo, duhet të njihet në nocionin e
saj e në ekzistencën e saj.”[21] Por ideja e së drejtës te Hegeli nuk mbetet vetëm
në abstraksion (qoftë ai pozitiv a negativ) ngase ideja e së të drejtës duhet të realizohet, domosdoshmërisht,
sepse ajo është edhe qëllim subjektiv që “dëshirohet dhe
shfaqet; me vepra sendërtohet, si qëllim që mund të bëhet përmes veprimtarisë,
e cila atë, subjektiven e kalon në objektivitet.[22]”
Ja se si
nocioni i vullnetit edhe pse është
abstrakt dhe spekulativ, ai domosdoshmërisht lidhet me objektivitetin dhe jetën
konkrete. Skica e Hegelit për këtë: ”Ngadhënjimi i jetës-vetndërdija-sotshmëria.”[23] Por jo
vetëm kjo skicë është e madhe përmbajtjesore, e kuptimisht e mrekullueshme, por
ka edhe skica-tjera që reflektojnë mendësi-urti, si kjo se: “Shpirti
dëshiron të bëhet ide-Nocion dhe ekzistencë (jetë- R.A.) [24]”.
E drejta abstrakte te Hegeli, natyrisht që, ka edhe
përmasa tjera interesante në filozofinë juridike të Hegelit. Sipas Hegelit:
“Në
vete dhe për vete vullneti i lirë, siç është në nocionin abstrakt, është në përcaktueshmëri të drejtpërdrejtë.“ (Kursivi është i Hegelit) [25]
Kështu pra, vullneti i lirë është përballë
realitetit të negacionit të tij i cila përballë vetes lidhet vetëm abstraktisht, në vete sepse është vullnet i lirë i ndonjë subjekti.
Por te Hegeli kjo anë negative dhe e kufizuar e një pjesë të së drejtës
abstrakte është vetëm moment i zhvillimit subjektivo-objektiv sepse veçantia e
vullnetit individual: “ka një zhvillim të mëtejshëm para vetes si një botë e jashtme, e drejtpërdrejtë, e
gjetur.“ [26]
Se ideja
abstrakte edhe vullneti i lirë te Hegeli ka shumë momente zhvillimi deri sa të
hyjë në lëvizje (deri sa të bëhet dialektike) argumenton edhe shpjegimi i fragmentit
34 në veprën “Skicat themelore të
filozofisë juridike”, ku Hegeli ka skicuar:
”Abst.ende jo
mendim në vete i përcaktuar- ashtu që diçka gjithashtu ekziston-ashtu që kjo
është qenie e cila ende nuk është në
lëvizje, e cila nuk është në marrëdhënie më atë tjetrën-ashtu të drejtpërdrejtë.”[27]
Kjo shfaqë metodën e Hegelit që çdo ide ta merr me
themel, si çështje në vete dhe për vete, t’i pasqyrojë momentet e zhvillmi të
saj subjektiv e objektiv, duke pasur qëllim të fundit sendërtimin në
realitet të ideve a idesë kryesore. Kjo
pra vlen edhe për të drejtën abstrakte dhe
idenë e vullnetit të lirë sepse:
“... në fillim
nocioni është abstrakt, kjo domethënë që të gjitha përmbajtjet e përcaktuara
janë në te, por gjithashtu vetëm përmbajtja (brendia-R.A): ajo është vetëm në vete dhe ende nuk është e zhvilluar
deri te totaliteti në veten e saj...Ideja e përmbaruar e vullnetit do të ishte
gjendja në të cilën nocioni do të realizohej plotësisht dhe në të cilën
ekzistenca tij nuk do të kishte qenë asgjë tjetër po
zhvillim i vet atij.”[28]
Pos kësaj trashëgimie të çmuar që na ka lënë
Hegeli për zhvillimin e përmbajtjes së Subjektit juridik përballë Objektit, ekzistencës
apo jetës, ai si idenë e vullnetit ashtu edhe atë të së drejtës abstrakte e
pasuron kur e shqyrton edhe nocionin e
personalitetit (si nga aspekti i përgjithshëm ashtu edhe nga ai i filozofisë
juridike) dhe kur atë e lidhë me subjektin individual, me Unin. Ja një esencë e
thellë:
“Në personalitet
qëndron që unë si ky plotësisht nga të gjitha anët (në
arbitraritetin e brendshëm, në instinkte dhe lakmi (babëzi-R.A.) po edhe sipas
ekzistencës së jashtme të drejtpërdrejtë) i përcaktuar dhe i fundmë, por saktësisht në raport të pastër përballë
vetes, dhe kështu në fundësi e di veten si
ai/ajo e pafundmë/me, i,e përgjithshëm/e
i, e lirë. “[29]
Siç mund të kuptohet e të shihet, këtu kemi edhe
madhështinë e urtisë, e metodës hegeliane të shikimit të gjërave e proceseve në
thellësi, tërësi a totalitet funksional realizues. Këtu Hegeli ka shprehur dhe
anticipuar madhështinë, fuqinë a mundësinë e mrekullueshme të personalitetit të
njeriut i cili duke e njohur veten dhe duke qenë pastërtësisht e plotësisht në
vete, për vete dhe për të tjerët edhe në fundësi të jetë i,e pafundshëm/me, që
edhe në kufizim të jetë i,e pakufizueshëm/me, që edhe në robëri
të jetë përballë vetes, i,e lirë, i,e përgjithshëm/e, ashtu, siç ishte i
përgjithshëm, p.sh, një Adem Jashar shqiptar, ashtu siç ishte e përgjithshme
një Xhevë Ladrovce shqiptare.
Por nocioni i personalitetit në filozofinë
juridike të Hegelit, përkatësisht, në të drejtën abstrakte hegeliane është
shumë i, pasur, i përgjithshëm, mendor,
esencial që nuk vlen vetëm për një kohë e hapësirë, por për shumë sosh. Ta
shohim e kuptojmë edhe një pjesë të këtij nocioni, nga vet veprat e Hegelit:
“Personaliteti
fillon vetëm atëherë kur subjekti posedon jo vetëm vetvetëdijen e përgjithshme
për veten si konkret, në cilëndo mënyrë të përcaktimit të un-it, por,
përkundrazi, i vetëdijshëm për vetveten si plotësisht unë abstrakt, në të cilin të gjitha kufizimet konkrete dhe vleftëshmëritë (edhe të hollat që vlejnë-
R.A.) mohohen, të pavlershme. Në personalitet
për këtë është njohja e vetes si objekt,
por si objekt i ngritur me të menduar në
një pafundësi të thjeshtë, dhe në këtë mënyrë me veten plotësisht objekt
identik. Individët dhe popujt ende nuk kanë personalitet, përderisa ende nuk
kanë ardhur gjer te ky mendim i pastër
dhe njohuri për veten.“ [30]
Edhe në kohën e sotme dhe këtu tek ne nuk mund të
themi se kjo çështje e shtruar kështu nga Hegeli, nuk është aktuale. Pra, a
kemi filluar tani ne në Republikën e re të Kosovës të jemi personalitet/te? A
posedojë unë vetndërdijen për veten? A
jam unë “i vetëdijshëm për vetveten si
plotësisht unë abstrakt, në të cilin të
gjitha kufizimet konkrete dhe
vleftëshmëritë”, siç janë babëzia për para, poste, famë, inati, keqdashja, kajta për mallra materiale e
instinkte tjera jointeligjente mohohen nga unë të paflefshme?
A jam
ngritur i unë dhe kombi im me të menduar
në një pafundësi të thjeshtë, dhe a kam ardhur unë dhe a kemi ardhur ne deri te
ky mendim i pastër juridik dhe njohuria e plotë për vetveten? Të gjitha
këto pyetje, mund të sintetizohen një pyetje
të vetme: A jam unë dhe kombi im personalitet abstrakt (në kuptimin e
filozofisë juridike të Hegelit), apo a jam unë i vetëdijshëm për të drejtën
time abstrakte inherente? (Këtu ia lë
lexuesit që në vetvete t’u përgjigjet këtyre pyetjeve)
Nëse çdo njëri nga ne do t’i sqaronte këto pyetje,
çështje të vërteta psikologjike me veten e tij dhe të ballafaqohej, burrërisht,
me vetveten, atëherë do t’i kishim punët shumë më mirë, jo vetëm me vetveten
por edhe me Republikën e Kosovës dhe në Republikën e Kosovës, sepse do të ishim
si “natyrë (instinkt) e çliruar lirisht nga vetvetja”[31]
dhe nga e kundërta negative do ta lironim veten tonë, personalitetin tonë, ose
do ta çlironim lirinë tonë subjektive nga robëria jonë subjektive, sepse si
joliria jonë ashtu edhe liria jonë janë në brendësinë tonë, që përmes
reflektimit dhe vetëdijesimit, negativja jonë mund të mohohet gjithmonë, ashtu
që joliria jonë të mos mund ta pamundësojë lirinë tonë.
Kur tani po mendoj ta përfundojë këtë shkrim, po
dëshiroj që ta nxjerrë para lexuesit edhe një mendim të Hegelit për shkallët e zhvillimit:
“Çdo
shkallë e zhvillimit e idesë ka të drejtën e saj të veçantë, sepse ajo (shkalla
e zhvillimi, R.A.) është ekzistenca e lirisë në njërën nga përcaktimet e saj. “[32]
Duke zbatuar këtë logjikë të së drejtës abstrakte
në filozofinë juridike të Hegelit, mendoj se është pozitive ta shtrojmë pyetjen
që lidhet me sotshmërinë tonë: Në
ç’shkallë të zhvillimit gjendet ideja e lirisë sot në Republikën e
Kosovës?
Republika e Kosovës është rezultat i realizimit të
pjesërishëm të nocionit të lirisë së
përgjithshme të shqiptarëve. Me këtë realizim të gjertanishëm të
Republikës së Kosovës kemi mohuar robërinë e robëruesit (ish-shtetit skllavërues
të qenies sonë) dhe tani kemi ekzistencën
e lirisë sonë në njërën nga përcaktimet e saj, shprehur ngjashëm, me termat e
logjikës të së drejtës te Hegeli.
Liria jonë gjendet në atë shkallë që kemi mundur ta biem dhe ta fitojmë gjer më
tani. Ekzistencën e lirisë reale nuk duhet ta ngatërrojmë, assesi me ekzistencën
e lirisë ideale, abstrakte, që edhe ajo është qenie shpirtërore që mund të
realizohet, e sipas Hegeli edhe realizohet sepse:
“Historia e zhvillimit të një populli
tregon se si populli e realizon nocionin e tij të lirisë.[33] “
Sikurse Hegeli që ishte inherent në të drejtën
abstrakte para afër 200 vjetësh, ashtu duhet të jemi edhe ne sot, sepse ende
nuk e kemi arritur, ne në Republikën e Kosovës, nivelin e të kuptuarit dhe të
rezonuarit të tij, jo vetëm në filozofinë juridike, sepse as akademia jonë e
Republikës, as akademitë tjera shqiptare nuk i kanë në bibliotekat e veta të
përkthyera mirëfilli dhe seriozisht nga origjinali veprat e gjeniut jo vetëm
evropian por edhe botëror Georg Wilhelm
Fridrich Hegelit. Dhe kur vetvetëdija mendore (abstrakte, spekulative) nuk
ka arritur ende në Akademi dhe në universitetet e shumta shqiptare, (ku shpesh,
edhe sot, nuk lejohen të hyjnë punëtorë shkencorë, njerëz a dijetarë me vetvetëdije
mendore, vërtetë, prodhuese, personalitete të përgjithshme), atëherë çka të
themi për institucione tjera të dijes, që as potencialisht teorikisht as
praktikisht konkretisht nuk e kanë këtë kompetencë dhe mundësi për t’i plotësuar
standardet njëherë ballkanike (ato më të arrirat) pastaj standardet evropiane.
Mendoj se lirisht, mund ta marrim
Hegelin si kriter në lidhje me këtë,
ndaj edhe e bëjmë pyetjen: A mund të jetë një akademi sot serioze në Ballkan e
Evropë, nëse nuk i ka në bibliotekën e akademisë, të përkthyera nga origjinali
të gjitha veprat e botuara të këtij korifeu të shkencës botërore?
Tani është koha që të ballafaqohemi me mungesat
tona në fushën e arsimimit shkencor.
Kjo shkallë
e arsimit të përgjithshëm shkencor që e kemi është e mirë, në krahasim më përpara, por është e ende dije, shkencë, a vetvetëdije
vetëm sasiore dhe e pamjaftueshme, sigurisht, sepse nuk po ofron kushte,
mundësi e liri të mjaftueshme për t’u
marrë me shkencë të gjithë ata që kanë vullnet, inteligjencë
(talent) e eksplorime origjinale. Këtë e
vërtetojnë shumë shfaqje të tashme (ngjarje, ndodhuri) në këtë fushëveprimtari.
Nevojat e sotme të zhvillimit të përgjithshëm në Republikën e Kosovës për arsim
superior akademik shkencor e teorik janë më të mëdha se kurrë më parë. Nga
eksplorimi i gjertanishëm i kësaj teme për të drejtën abstrakte del nevoja edhe
për njohjen dhe përvetësimi konkret të kësaj të drejte e cila është nevojë
inherente për çdo jurist a jo jurist që merret seriozisht (dhe jo vetëm
formalisht) me të drejtën, drejtësinë, a
drejtshmërinë. Në kuadër të temës që po trajtojmë Hegeli ka folur e shkruar edhe për qëllimin e
arsimimit juridik (por jo vetëm juridik) ku këtë lloj të arsimimit e lidh me
nocionet: vullnet i pastër, veçantinë, arbitraritetin apo interesin e kufizuar,
me përmbajtjen e dhënë dhe përmbajtjen absolute të vullnetit, lirinë,
instinktet dhe predispozitat natyrore, domosdoshmërinë e rregullimeve dhe ligjeve për
kufizimin e arbitraritetit dhe realizimin e vullnetit të lirë etj. Ja fragmenti
33-të (“Prepedeutika filozofike”) te Hegeli:
”Vullnetit
të pastër nuk i ka mbetur asnjëlloj veçantie. Aq sa kjo (veçanti-R.A.) është
te vullneti rast aq ky është arbitraritet sepse ky arbitraritet ka
ndonjë interes të kufizuar dhe e merr përcaktimin e vet nga instinktet dhe predispozitat natyrore. Një
përmbajtje e tillë është e dhënë, por nuk është absolute, e vënë nga ana e
vullnetit. Parimi themelor i vullnetit është, pra, ta vendos dhe ta mbajë
lirinë e tij. Përveç kësaj ajo (liria-R.A.) vërtetë, dëshiron ende përcaktime
tjera të llojllojshme. Ajo ka ende qëllime të përcaktuara të llojllojshme,
rregullime (organizime-R.A), gjendje etj., por ato nuk janë qëllime të vullnetit
në vete dhe për vete, por tashmë janë qëllime
ngase janë mjete dhe kushte për realizimin e vullnetit të lirë, i cili i bënë të domosdoshme, rregullimet dhe ligjet për kufizim
të arbitraritetit, prirjeve natyrore, gjykimeve të varfra, dhe në përgjithësi
të instiktive dhe ëndjeve të cilat janë në lidhje vetëm me qëllime
natyrore, për shembull, arsimimi ka
qëllim që njeriun ta bëjë një qenie të pavarur, kjo është ta bëjë atë një qenie
me vullnet të lirë.[34]
”
Kur lexojmë elementet, nënelementet, nocionet,
nënocionet, po edhe rrugën (metodën) e formimit të tyre, si dhe raportin e të
gjitha këtyre me objektin reflektues, menduesin, që është pjesë dhe krijesë e
realitetit objektiv, atëherë e kuptojmë më mirë natyrën e menduar të së drejtës
abstrakte te Hegeli dhe figurat, apo nocionet bazë të saj, siç është edhe
figura dhe nocioni i vullneti të njeriut, që gjatë të lexuarit mund ta
zëvendësojmë edhe më vet njeriun. Prandaj, edhe në një pjesë të fragmentit 33
përmes nocionit të vullnetit të lirë, të lidhur edhe me të gjitha nocionet e
çështjet esenciale ekzistenciale që janë aty të ndërlidhura, shohim (dhe duhet
të shohim) njeriun konkret, Objektin më të ndërlikuar të ballafaquar,
teorikisht e praktikisht me subjektivitetin e tij, vetveten e brendshme,
Subjektin brenda Objektit. Pra njeriu është edhe objekt edhe subjekt; është
njeriu edhe objekt-subjekt, edhe subjekt-objekt, edhe unitet i objekt-subjektit,
edhe kundërthënie e unitet i subjekt objektit ose anasjelltas.
Përmes nocionit a figurës së vullnetit të lirë që
është lidhur pandashëm me çështjen e
lirisë së njeriut dhe të njerëzimit, Hegeli ka treguar se njeriu si qenie
natyrore dhe biologjike është në luftë gati të përhershme me vetveten sepse
njeriu në jetë shpesh ballafaqohet me ndonjë
“interes të kufizuar“, sepse “e merr përcaktimin e vet nga instinktet “, çka do të thotë se ose bënë veprime
instinktive, të pavetëdijshme, shtazore ose ka ndërmend të bëjë veprime penale
kundërpublike, i shtyrë nga arbitraritete
egoiste, kryeneçësi të varfra dhe në përgjithësi nga instinkte, lakmi dhe
antinjerëzi të ndryshme të cilat janë në lidhje vetëm me qëllime natyrore,
biologjike. Është fat i madh
që njeriu ka edhe anën tjetër, pozitiven, që nuk është instinkt, që nuk është
pavetëdije shtazore, arbitraritet…. por që ka veçanti të
vullnetit të pastër, PARIMI themelor i të cilit është ta vendos dhe ta mbajë lirinë (NJERIUN)
e cila (i CILI) vërtetë, ka ende qëllime
të përcaktuara të llojllojshme, rregullime, organizime, të tashme, Rend
Juridik, Rend Publik, gjendje, rregullime organizime të ardhshme Rend të
Mirëfilltë Juridik,Publik, sepse çdo ditë hiqen nga pak gjëra të paarsyeshme a
negativitete që e “pengojnë zhvillimin e
pastër të nocionit juridik.“ Rendi i Mirëfilltë Juridik, rregullimi i jetës,
organizimi më i mirë, më i lartë i komunitetit (kombit e njerëzimit) do të
ndodhë gjithsesi, sepse, sipas së drejtës mendore-abstrakte-logjike të Hegelit:
·
Arsimimi e bënë njeriun qenie inteligjente, të pavarur,
qenie me vullnet të lirë,
·
gjendja
juridike fillon vetëm në shpirtin
e përgjithshëm të popullit,
·
Trualli i lirisë është mendimi i pastër,
·
Raportet dhe gjendjet ku njeriu trajtohet
si send, vetëm si i pashpirt, domosdoshmërisht shemben dhe asnjë forcë nuk mund
t’i mbaj a ruaj ato,
·
Sipas
të drejtës, drejtësisë, drejtshmërisë vullneti i përgjithshëm duhet të ndodhë,
duhet të jetë,
·
E
drejta është e domosdoshme, drejtësia, drejtshmëria janë të domosdoshme,
·
Shpirti
dëshiron të bëhet ide-Nocion dhe ekzistencë,
·
Filozofia
di që mbretëria e së drejtës mund të bëhet,
·
Njeriu
është edhe abstrakt, i përgjithshëm,
pakufishëm, i lirë dhe mund të kalojë çdo rrethanë të kufizuar, të keqe,
të vështirë, të tmerrshme etj.
Por, për t’i arritur këto duhet arsim i mirëfilltë,
që ta kuptojë njeriu se është gjithësia, mundësia, duhet të çlirohet
psikologjikisht, teorikisht, rrethanisht, përmes njohurisë, shkencës dhe
mjeteve e rrugëve që ia programon ajo. Por kjo rrugë, përsëri e përsëri nuk
është e shkurtër, e lehtë dhe pa kundërthënie, sepse njeriu pengohet nga instinktet
për t’u realizuar si qenie e lirë. Rrethanë lehtësuese është se njeriu ka edhe instinkt[35]
për njohuri sipas Hegelit. Ne do të shtonim edhe këtë se
ka fatbardhësisht edhe pasion shkencor, pasion njerëzor, pasion çlirimtar,
pasion krijues, sendërtues etj.
Ja sa interesant Hegeli flet e shkruan edhe për instiktiv
absolut, i cili është krejt tejkalim i instinktit natyror, biologjik.
“Instinkti
absolut dhe përcaktimi i vullnetit të lirë është të bëhet vullnet i përgjithshëm ose të
sendërtohet liria[36]”
Akoma më tutje dhe më lartë: arsimimi juridik na
mundëson që ta kuptojmë më mirë të drejtën abstrakte dhe atë formale sepse,
Hegeli nuk ka konstatuar pa e pjekur e vërtetuar mirë këtë realitet, raport dhe
të vërtetë subjektive-objektive se:
“E drejta është diçka e shenjtë ngase ajo është
ekzistencë e nocionit absolut, liri e vetvetëdijshme, (e vetndërdijshme, e vetëndërgjegjshme-R.A.);
por formalizmi i së drejtës dhe i detyrave (detyrimeve, kompetencave-R.A.),
formohet nga dallimi në zhvillimin e nocionit të lirisë. Në raport me formalen,
kjo është abstrakte dhe për këtë e drejtë e kufizuar, shpirti i cili në momente
e mëtutjeshme (të ardhshme-R.A.), me përmbajtje në liri, shpie gjer te vetvetëdija dhe
realiteti, që si konkret dhe i përgjithshëm, ka më shumë të drejtë.”[37]
Pra, gjykuar në frymën e Hegelit, të drejtë apo
liri të vetvetëdijshme nuk ka pa nocion
absolut të formuar për të drejtën apo lirinë,
sepse e drejta është e shenjtë ngase
është ekzistencë e nocionit absolut për lirinë
(NJERIUN DHE SHOQËRINË) E VETVETËDIJSHËM/ME).
Pra, edhe vetvetëdija për të drejtën, vetvetëdija për formalizmin e të drejtës,
vetëvetëdia për lirinë, vetvetëdija për raportet konkrete në realitet kanë rëndësi të shenjtë,
pasi, sipas Hegelit, realiteti, që ”si konkret dhe i përgjithshëm, ka më shumë
të drejtë” na duket se po REALITETI na jep të drejtë të konkludojmë, se edhe
metoda e Hegelit që niset më shumë nga nocioni, ideja, abstraktja, e drejta abstrakte,
shpeshherë, nuk është aq e lehtë për t’u kuptuar (edhe pse është tepër e
rëndësishme), ndaj si abstrakte duket se shpesh edhe bie në kolizione
(antinomi, ndonjëherë të pazgjidhshme me vetveten) me realitetin. Pra, kjo e
drejtë është edhe relative (sepse mbetet e parealizuar në realitet) dhe
realiteti është edhe më konkret dhe më i përgjithshëm se e drejta absolute e
Hegelit, ndaj njeriu dhe shoqëria
organizuar ka mundësi, sot edhe shumë se dje, për ta realizuar çdo të drejtë që i
nevojitet njeriut e komunitetit njerëzor. Pra, se a nisemi nga nocioni i së drejtës abstrakte apo e drejta pozitive konkrete (raportet konkrete
shoqëroro-juridike) në sotshmëri, kjo është vetëm anë formale e metodës
zhvillimore konkrete dhe abstrakte, metodës dialektike, por e rëndësishme është
që edhe çdo nocion i së drejtës të jetë edhe shumë konkret, i kuptueshëm, sepse
kështu bëhet më i lehtë për t’u KUPTUAR E REALIZUAR, ndaj edhe nocioni abstrakt
i së drejtës duhet te jetë edhe konkret, pa e humbur tërë përmbajtjen e dhënë
nga Hegeli. Në lidhje me këtë më 1996, në një punim (të pranuar edhe zyrtarisht)
në studimet pasuniversitare kam
konstatuar se: “nocioni i sotëm i së drejtës ka ende shumë metafizikë dhe
abstraksion qoftë ky edhe nocion evropian për të drejtën.”[38]
Por tani nocioni i instinktit te Hegeli, që unë po
e quaj, nocioni i pasionit për eksplorim, na shtynë të konkludojmë, se shkencat
juridike te shqiptarët kanë pak abstraksion pozitiv evropian, ndërsa shumë abstraksion
negativ. Ndaj edhe e drejta abstrakte tek ne nuk është e zhvilluar mirë
teorikisht, (filozofikisht, logjikisht) juridikisht. Por ky nivel yni i
tashëm mund të tejkalohet me arsimimin
teoriko-shkencor që e theksuam më lartë, pra edhe kur ne të synojmë “natyrën (instinktin) tonë të çliruar lirisht
nga vetvetja” dhe si të gjithçliruar do të kemi më shumë mundësi që nga shpirti
ynë (i jonë) të “lind edhe realitet[39]”
i ri që e bënë botën tonë edhe më të lirë, ku do të kishte, vërtetë, ende më
shumë, personalitete rrezatuese-realizuese për lirinë e përgjithshme.
Këtë shkrim po e përfundoj, përsëri me një
eksplorim (që përkon me temën e përfundimin e këtij shkrimi) të Hegelit për Aristotelin:
“Aristoteli njihet si metafizik i thellë, radikal, abstrakt. Sot, duket
qartë se ai e mori shumë seriozisht detyrën e edukimit të Aleksandërit. Formimi
i Aleksandërit u mbyll gojën të gjitha thashethemeve mbi kotësinë praktike të
filozofisë spekulative.
Që te serioziteti i Aristotelit, i
cili e dinte mirë se çfarë është e Vërteta dhe çfarë është edukimi i vërtetë,
tregohet se ai nuk ka punuar me Aleksandërin sipas mënyrës tipike,
sipërfaqësore moderne të edukimit të princërve.“ [40]
[1] Georg Vilhelm Fridrih HEGEL: Aristoteli,
Dritan, Tiranë, 2003, f.4.
[2] G.V.Hegel: Politički i pravni spisi,
Nolit, Beograd, 1981, f. 210
[4] Po aty
[5]Po aty
[11] G.V.Hegel: Prepedeutika filozofike,
Grafos, Beograd, 1975,f. 42
[12] Po aty, f. 42
[15] Po aty, f. 43-44.
[18] Skicat themelore të filozofisë juridike,
f. 23.
[19] Po
aty, f. 21
[20] Skicat themelore të filozofisë juridike,
botimi i dytë, SOUR “Svjetlost”,
Sarajevë, 1989, f. 21
[27] Po aty, f. 80
[28] Skicat themelore të filozofisë juridike,
serbokroaisht, f, 81
[29] Po aty, f.81
[31] Shkenca
e logjikes, f.348
[32] Skicat themelore të filozofisë juridike,
serbokroaisht, f, 71
[33] G.V.Hegel: Politički i pravni spisi,
f.210
[34] Prepedeutika filozofike,f.37
[35] Instinkt nuk është me shumë se pasioni;
nstinkti shpreh pavetëdijshëri, ndërsa
pasioni është ndjenjë me
e lartë dhe më shumë ka në vete vetëdije
që edhe e shfaqet. Prandaj ne në në raste të tilla, kur kemi të
bëjmë me motive intelektuale do ta
përdorim termin dhe nocionin pasion.
[38] Shi për këtë punim: Njohja e
së drejtës dhe metoda dialektike, në fakultetin juridik, drejtimi
aministrativo-kushtetues, Prishtinë, 1996.
[39] Sipas Aristotelit dhe Hegelit “ E vërteta
është Identitet i Konceptit me realitetin e tij vetjak në nxjerrjen jashtë;
Koncepti e lind Realitetin. “ Shih për këtë librin e HEGELIT: ARISTOTELI,
fatbardhësisht dhe ndoshta, rastësisht, të përkthyer në shqip nga DRITANI,
Tiranë, 2003, f. 79
[40] Georg Vilhelm Fridrih HEGEL: Aristoteli,
Dritan, Tiranë, 2003, f.25
Nuk ka komente:
Posto një koment
Shënim. Vetëm anëtari i blogut mund të postojë komente.